Lev Tolstoy, «Hərb və Sülh» kitabını nədən yazdığını izah edən məqalələrinin birində, əsərini «roman» adlandırmaqdan çəkinərək, «yazdıqlarının həqiqətə deyil, sənədlərə uyğun ola biləcəyindən qorxduğunu» yazmışdı. Tolstoy'un bununla nə demək istədiyi aydındır. Kırım Savaşında olmuş Tolstoy, hərbi məlumatların necə sənədləşdirildiyini, yuxarı komandanlığa hansı şəkildə ötürüldüyünü öz gözüylə görmüşdü. Oradan Tolstoyun rəsmi sənədlərə inamsızlığı yaranmışdı. Bu inamsızlıq, Tolstoyun ömrünün sonuna qədər davam etdi. Ona görə də o, sənədləri öyrəndiyinə baxmayaraq, həqiqəti orada axtarmırdı.

Bunu niyə yazdım? Bolşevik İnqilabı haqqında cild-cild kitablar yazılıb, bundan sonra da yazılacaq. Filmlər çəkilib, bundan sonra da çəkiləcək. Özündən sonrakı dünya tarixinin gedişatına böyük (həm birbaşa, həm dolayı) təsir göstərmiş və göstərməyə davam edən bu inqilaba marağın heç zaman ölməyəcəyi aydındır. Bu inqilabla bağlı xeyli sənəd var, bu günə qədər gizli saxlanılan sənədlərin də xeylisi bu yaxınlarda açıqlanıb (arxivlər açılıb). Sənədlərin arasında Leninin, Müvəqqəti Hökumətin devrildiyi gecə əzilmiş kağız parçası üzərində tələsik, səliqəsiz yazdığı bir qısa məktubu var. Məktub bu sözlərlə bitir: «Yaşasın İnqilab! Yaşasın Sosializm!» Amma «Yaşasın Sosializm!» sözlərinin üzərindən çəkilmiş xətt də var. Bu, faktdır, sənəddir. Bəs burada həqiqət haradadır?

Lenin «Yaşasın Sosializm!» sözlərinin üzərindən niyə xətt çəkib? Bilmirik. Kimsə dəqiq deyə bilməz. Bəs onda nə edək? Tarixdə həqiqəti harada axtaraq? Tarixdə həqiqət varmı, ola bilərmi? Fransız tarixçi Mark Blok (Marc Bloch), «Tarixin üzr istəməsi və ya tarixçinin işi» kitabında, tarixi «vicdanın imtahanı» adlandırır. Üzərimə bəlkə də daşıya bilməyəcəyim bir yükü götürüb əlavə edərdim: tarix - vicdanın heç zaman verə bilmədiyi bir imtahandır.

Məktəb illərimdə («Rus sektoru»nda) bizə ədəbiyyat dərslərində öyrədilən belə bir deyim vardı: «anlamaq – bağışlamaqdır». İndi belə şeyləri öyrədirlərmi? Bilmirəm. Kökü Qədim Romaya gedib çıxan, orijinalda «cognoscere ignoscere» (bağışlamağı öyrənmək) olan bu ifadə o vaxtdan məni rahat buraxmır. Universitetdə tələbə olduğum illərdə, 17-ci yüzilliyin Holland filosofu Huqo Qrotiusun (Hugo Grotius), öz ölümünə az qalmış yazdığı son məktubunda, «hər şeyi anladığıma görə heç nə edə bilmədim» sözlərinin olduğunu oxumuşdum. Bu, öz növbəsində, məni, anlamaqla bağışlamaq arasında bir də nəsə etmək öhdəliyinin olduğuna dair düşüncələrə soxdu.

Ağır yükdür. İnsanlar bağışlamaq istəmədiklərinə görə, ya da sonda bağışlayacaqlarından qorxduqlarına görə, ümumiyyətlə anlamağa çalışmırlar. Bu yükü yüngülləşdirmək olarmı? Uzun düşüncələrdən və insanlarla ünsiyyətdən sonra gəldiyim qənaət budur - anlamaqla anlayışla yanaşmağı bir-birindən ayırmaq gərəkdir. Yəni, anlamaq başqa, anlayışla yanaşmaq başqa. Başqa sözlə, anladığmız nəsnələrə anlayışla yanaşmağa borclu deyilik. Bunu edə bilsək (mən bunu etməyi öyrəndim), bizə çətin gələn, bizi ağrıdan, ya da qorxudan şeyləri anlamaq həvəsimiz ölməyəcək. Nəticədə, biz bir qədər, belə demək olarsa, obyektiv ola bilərik.

«Bağışlamadan anlamağın faydası varmı?» mövzusuna girmək istəmirəm. Bolşevik İnqilabı haqqında ağlımda tutduğum yazı onsuz da böyük olasıdır (onu bir neçə hissəyə böləcəyəm). Burada (hələlik) bir onu deyim ki, «bağışlamaq» «unutmaq» anlamına gəlmir. Bağışlamaq (həm əfv, həm də hədiyyə anlamında) - arzulamamaq deməkdir. Nəyisə, ya da kimisə bağışlayanda, biz, əslində, onu arzulamaqdan imtina edirik. Odur ki, bütün oxucularımdan xahiş edirəm - bundan sonra Bolşevik İnqilabı haqqında yazacaqlırımı oxuyanda, qərəzli olduğumu düşünməyin. Üzgörənliyim (bias) olacaq, onsuz mümkün deyil. Amma qərəzim (prejudice) olmayacaq. Buralarda bu, ya da buna oxşar bir inqilabın yenidən baş verməsini arzulamadan yazacağam.

(ikinci yazı)