Kirlənmiş aydın sindromu, postkolonial cəmiyyətlərdə və ya öz mədəni-siyasi müstəqilliyini itirmiş bölgələrdə ortaya çıxan bir zehni və mədəniyyət yönümlü dejenerasiya halıdır. Bu sindroma sahib olan fərdlər, xüsusilə də intellektuallar və ziyalılar, öz yerli kimliklərini, dillərini, tarix və dəyərlərini aşağı görməklə, dominant mədəniyyətin (çox zaman Qərbin) standartlarını təkrar istehsal edirlər.

Tərif və konseptual yanaşma

Bu sindrom, aşağıdakı elmi kontekstlərlə əlaqələndirilə bilər:

Edvard Said – Oryantalizm

Saidə görə, Qərb, Şərqi öz istədiyi kimi təqdim etmiş və buna uyğun bir “alt mədəniyyət” narrativi formalaşdırmışdır. Kirlənmiş aydınlar da bu narrativin daşıyıcıları və yayımçılarına çevrilir.

Frantz Fanon – “Qara dərili, ağ maskalı” model

Fanon, müstəmləkə şəraitində yetişmiş aydınların, kolonizatorun kimliyini mənimsədiyini və öz kimliyindən utandığını yazır. Bu psixoloji durum, “kultural mimikriya” adlanır – fərd fiziki olaraq yerli, amma psixoloji olaraq yadlaşmışdır.

Antonio Gramsci – Mədəniyyət hegemonyası

Gramscinin fikrincə, dominant güclər yalnız iqtisadi və siyasi deyil, mədəniyyət vasitəsilə də hegemonya qururlar. Kirlənmiş aydınlar bu hegemoniyanın könüllü və ya şüursuz şəkildə yerli daşıyıcılarına çevrilirlər.

Psixoloji və sosioloji səbəblər

Zehni asılılıq (Mental dependency):

Uşaq yaşlardan qərb yönümlü təhsil sistemlərində yetişmiş insanlar, milli dəyərlərlə tanış olmadan “universal” adı altında Qərb dəyərlərini mənimsəyirlər.

Simulyasiya və inteqrasiya arzusu:

Özünü “geri qalmışlıq”dan qurtarmaq üçün dominant mədəniyyətə inteqrasiya etməyə çalışan aydın, “özünə bənzəməyən bir mən” yaradır. Bu, mədəniyyət transferi deyil, mədəniyyət əvəzlənməsidir.

Tanınma ehtiyacı:

Akademik, siyasi və ictimai çevrələrdə qəbul görmək istəyən fərd, qlobal olaraq “etibarlı” sayılan diskurslara sığınır və bunun müqabilində yerli olanı tərk edir.

Qurtuluş yolları və ideoloji alternativlər

Postkolonial tənqidi şüur yaratmaq:

Cəmiyyət və ziyalılar öz intellektual tarixlərini və dünyagörüşlərini yenidən təhlil etməli, “özünü obyekt kimi görmək” tələsinə düşməməlidirlər.

Çağdaş törə yaratmaq:

Qərbdən tamamilə imtina deyil, öz mədəni kontekstindən çıxan, universal keyfiyyət daşıyan orijinal teoriyalar və baxışlar formalaşdırmaq lazımdır.

Dil və düşüncə özgürlüyü:

Düşüncə dilə bağlıdır. Dilin daxilindəki yadlaşma təmizlənmədikcə, düşüncə azadlığı da simulyativ qalacaq. Ana dilinin fəlsəfi və elmi imkanları genişləndirilməlidir.

Milli kimliklə akademik dərinlik əlaqəsi:

Akademik uğur universal meyarlara görə ölçülə bilər, amma şəxsiyyətin dayağı yerli dəyərlərlə qidalanmalıdır. Təmiz aydın bu ikisini uzlaşdıran insandır.

Çıxış yolu

“Kirlənmiş aydın aindromu” – yalnız bir şəxs problemi deyil, kollektiv yaddaşın pozulması və düşüncə sahəsində hegemonik asılılıq probleminin simptomudur. Qurtuluş isə nə “qərb düşmənliyi”, nə də “qərb fanatizmi”ndədir. Qurtuluş: öz köklərindən qidalanan, amma dünyaya açıq, tənqidi və yaradıcı bir intellektual mövqe formalaşdırmaqdır