Modern.az saytı “Qarabağ söhbəti” adlı yeni layihəyə start verir. Layihə çərçivəsində Qarabağla bağlı müxtəlif mövzuları əhatə edən silsilə müsahibələr yayımlanacaq.

Layihəmizin ilk müsahibi keçmiş xarici işlər naziri Tofiq Zülfüqarovdur. Onunla Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə bağlı danışıqlar prosesi, gözlənilən nəticələr haqda apardığımız söhbəti təqdim edirik.

- Tofiq müəllim, Qarabağ münaqişəsindən danışarkən bəzi məqamları aydınlaşdırmaq üçün 30 il əvvəlki proseslərə yenidən baş vurmaq lazımdır. Münaqişənin qızışan vaxtında, 1988-ci ildə Qarabağ Təşkilat Komitəsi yaradılmışdı və siz də orada təmsil olunmusunuz. Bu komitə rəsmi qurum idi, yoxsa ictimai?

- Tezis şəklində onu demək lazımdır ki, konflikt başlayanda Azərbaycan hələ SSRİ-nin tərkibində idi. Bu məsələyə ilk olaraq mərkəzdə olan qurumlar tərəfindən baxılmışdı. Baxılandan sonra belə qərar qəbul olunmuşdu ki, münaqişəni araşdırmaq üçün xüsusi qurumlar yaradılsın. İlk olaraq xüsusi komitəyə Volski başçılıq edirdi. Amma bu qurum birbaşa Moskvaya tabe idi.

Bir müddətdən sonra bəzi hadisələr baş verdi. Bundan sonra qərar verildi ki, Azərbaycan Respublikası çərçivəsində onun qurumları xüsusi bir komitə yaratsın. Və komitə müxtəlif təşkilatları toplayıb birbaşa bu məsələlərlə məşğul olsun. O zaman Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti var idi. Və Azərbaycan Ali Sovetinin qərarı ilə bu qurum ləğv olundu. Azərbaycan nüfuzunu bərpa etmək və hökumət qurumlarının işini təmin etmək üçün xüsusi komitə yaradıldı. Müxtəlif idarələri, o cümlədən Kommunist Partiyasını təmsil edən quruma ikinci katib Viktor Polyaniçko başçılıq edib.

Bu qurumun nəzdində müxtəlif qurumlardan gələn insanlar fəaliyyət göstərirdi – Daxili İşlər Nazirliyi, Nazirlər Kabineti, partiya orqanları və sair. Belə qərara gəldilər ki, orada analitik qrup da yaradılmalı və onun işi təmin edilməlidir.

Bir sözlə, Mərkəzi Komitənin nəzdində analitik qrup yaradıldı. Bu qrup cavan alimlərdən ibarət idi.

Əlbəttə, Mərkəzi Komitədə və partiya orqanlarında işləyən insanlar təcrübəli idi. Ancaq onların təcrübəsi praktiki olaraq yetərincə deyildi. Ona görə də analitik qrupun yaradılması zəruri idi. Görkəmli alim Rafiq Əliyev süni intellekt üzrə mütəxəssis kimi burada idi. Kompüter proqramı üzərində ictimai elmlərlə məşğul olan mütəxəssisləri cəlb edirdilər ki, xüsusi proqnozlaşdırma proqramı yaradılsın. Belə proqnozların bu və ya digər qurumlarda istifadəsi nəzərdə tutulurdu. Bu proqnozları kompüterin istifadəsi ilə yaratmaq üçün respublikada gedən ictimai-siyasi prosesləri analiz edən insanlar lazım idi.

Analitik qrup prosesləri analiz etmək və onun Azərbaycana təsirini ortaya çıxarmaq üçün işləyirdi. Sonra bu qrupun üzvləri siz dediyiniz komitəyə cəlb olunurdular. O zamanlar Xankəndidə həftələrlə qalmaqla praktik işlərlə məşğul olurduq. İclaslarda iştirak edib rəyləri rəhbərliyə çatdırırdıq.

- Analitik qrupun içərisində ermənilər də var idi?

- Xeyr. Biz sırf separatizmə qarşı fəaliyyət göstərirdik. Biz həm Daxili İşlər Nazirliyindən, həm də Sovet İttifaqının qoşunlarından bəzi məlumatlar əldə edirdik.

- Proseslərin sonrakı gedişatı və ermənilərin Dağlıq Qarabağdan kənar rayonlara da ərazi iddiaları etməsindən sonra nə düşündünüz? Yəni, əvvəlki illərdə proqnozlaşdıra bilirdinizmi ki, belə şey baş verəcək?

- Bəzi məqamlarda hansısa nailiyyətlər var idi. Amma bu, heç də o demək deyil ki, siyasi qərar qəbul edən qurumlar bizim fikirlərimizlə razı idilər. Analitik işi ondan ibarətdir ki, müxtəlif proqnozlar versin. Siyasətçi isə məsuliyyət daşıyan bir insandır. O rəyləri nəzərə alaraq siyasi qərar qəbul edir.

O vaxtlar analizin bünövrəsi olan fikir bundan ibarət idi ki, konflikti həm biz, həm də qarşı tərəf həll etmək istəyir. Hadisələrin gedişatı isə onu göstərdi ki, mərkəz və mərkəz daxilindəki müxtəlif dairələr başqa siyasət aparırlar. Bəziləri heç də bu konflikti həll etmək niyyətində deyildilər. Onların Sovet İttifaqını gücləndirmək niyyətləri də yox idi. Çünki bu konfliktləri həll etməklə SSRİ-ni saxlaya, qoruya bilərdilər. Bəzi dairələr isə bunun marağında deyildilər.

- Şəxsən sizin ekspert-analitik kimi mövqeyiniz necə idi? Və nə zaman yanıldığınızı düşündünüz?

- Siyasətdəki şəxslər müxtəlif baxışlara malik idilər. Bəziləri deyirdilər ki, Kommunist Partiyası güclənsin və qayda-qanun bərpa olunsun, beynəlmiləl siyasət uğur qazansın. Digər siyasi fəallar isə bu mövqedə idilər ki, Azərbaycan dövləti müstəqil olmalıdır, neftdən gələn gəlirlər öz inkişafımıza yönəlməlidir. Bu proseslər o qədər mürəkkəb idi ki... Bəzi qurumlar gedib separatçı və yaraqlıları tuturdular. Lakin hansısa səviyyədə Moskvadan qərar gəlirdi ki, onları buraxmaq lazımdır. İndi məlum olur ki, bizim DTK işçiləri yaraqlıları ifşa edirdilər, amma Moskvadan gələn DTK əməkdaşları həmin yaraqlıların işlərini koordinasiya edirdilər. Bu cür məlumatlar indi-indi üzə çıxır. Bu baxımdan analitik qrupun rolu o qədər də həlledici deyildi. Amma təzə siyasi qərarların qəbulu üçün yeni bir format idi.

Ömür boyu partiya qurumlarında işləyən dərk edə bilmirdi ki, bu dövlət necə dağılacaq. DTK-da xidmət edən insan anlaya və qəbul edə bilmirdi ki, onun rəhbərliyi başqa siyasət aparır.

- Belə demək mümkündür ki, o zaman Moskvadan gələn təlimat və tapşırıqlar birmənalı qəbul olunurdu?

- Mərkəzi Komitənin katibləri səviyyəsində bəzi məsələlər müzakirə olunanda, hiss edirdik ki, onlar Moskvadan gələn təlimatları qəbul edirdilər. Baş verən hadisələr onu göstərdi ki, bizə qarşı müxtəlif addımlar atıla bilərdi.

Məsələ çox mürəkkəb idi. İndi kimsə desə ki, uşaqlıqdan müstəqilliyin bərpasını istəyib, yalan olar. İndi kimi dindirirsən, o zaman dissident olduğunu deyir. Amma mən nəysə o zamanlar heç dissident görmədim. Biz axı hamısını görmüşdük. Səs-küy etmək istəyən insanlar əlaqələrini göz önünə gətirirdilər.

- Qarabağda azərbaycanlılarla ermənilər arasında insidentlər çoxalanda, azərbaycanlıların əlindən ov tüfənglərini aldılar...

- Dağlıq Qarabağda Rostovdan gəlmiş Daxili İşlər Nazirliyinin diviziyası mövcud idi. Onun kəşfiyyat şöbələri var idi. Kəşfiyyat bu şəkildə idi ki, yaraqlılar haradadır? Biz də belə məlumatları alırdıq. Azərbaycan ərazisində yerləşən diviziyanın kəşfiyyat məlumatlarında göstərilirdi ki, administrativ həmsərhəd bölgələrdə yerləşən filan kənddə filan qədər yaraqlı var.

Onların silahları haqqında kəşfiyyat məlumatları var idi.

Təsəvvür edin, bu diviziya araşdırma aparırdı. Amma orada yerləşən Sovet ordusu bu cür halları görməzdən gəlirdi. Ermənistanın DTK-sı da belə edirdi. Mərkəzdən gələn və bölgədə işləyən vəzifəlilərin də bəziləri bunları görməzdən gəlirdi. Biz sonradan bildik ki, onlara hətta dəstək də göstərilib. SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin nəzdində olan qurumlar bir-birinə zidd fəaliyyət aparırdılar.

- Tofiq müəllim, Qarabağdakı hadisələr və Azərbaycanın 20 faiz torpaqlarını itirməsi separatizmin nəticəsi idi, yoxsa bu, anneksiyadır?

- Hesab edirəm ki, bizdə separatizm adlı siyasi proses elementləri yoxdur. Burada birbaşa eridentizm prosesi var. Eridentizm bir ölkənin başqa ölkənin bir hissəsini özünə birləşdirmə siyasətini özündə əks etdirən siyasətdir.

Ermənistanın Azərbaycan ərazilərinin bir hissəsini özünə birləşdirməsi məhz eridentizmdir. Buna görə də orada separatizm prosesi getməyib. Baxın, Ermənistanın hətta 2 keçmiş prezidenti də Qarabağdandır. Deməli, maliyyə, təhlükəsizlik, müdafiə sistemləri eynidir, seçki sistemi birləşdirilib.

Orada əslində nə separatizm var, nə də “Artsax” deyilən “respublika”. Orada işğal olunmuş ərazilərin üzərində müvəqqəti administrasiya qurulub. Özü də bu administrasiyasının həm hüquqi, həm də mənəvi cəhətdən böyük nöqsanları var. Çünki tam etnik təmizləmələrdən sonra qurulmuş qondarma bir administrasiyasıdır.

- Danışıqlar prosesində nə zaman üstünlük qazana bilərik - separatizmi önə çəkəndə, yoxsa eridentizmi qabardanda?

- Vaxtı ilə ulu öndər Heydər Əliyevin ən böyük siyasi qələbələrindən biri ondan ibarət idi ki, o, rəsmi olaraq birbaşa Ermənistanla danışıqlara başladı. Bu, 1998-ci ildə baş verdi. O zamandan bəri Ermənistan danışıqları Azərbaycanla aparır. Yəni burada separatçıların yeri yoxdur. Bu o deməkdir ki, işğalın və etnik təmizlənin birbaşa məsuliyyəti Ermənistana aiddir. 20 ildən sonra isə ayılıblar. Nikol Paşinyan deyir ki, danışıqlar aparmaq istəmir. Azərbaycanın diplomatik uğurunun səviyyəsini görün. 20 ildən sonra ayılıblar.

1998-ci ildə Heydər Əliyevlə Robert Köçəryanın görüşü “Prezident otel”də oldu. Orada mən də iştirak etmişəm, Vardan Oskanyan da. Ondan sonra format dəyişdi.

- Başa düşürük, danışıqların detalları məxfi saxlanılır. Ən azından tezis kimi deyə bilərsinizmi ki, orada hansı söhbətlər aparıldı?

- Bunu deyə bilmərəm. Söhbət ondan gedir ki, danışıqların formatı birbaşa Ermənistanla olub və bu təsbit edilib.

- Tofiq müəllim, bu sualımız “Bişkek protokolu” ilə bağlıdır. Belə fikirlər var ki, Qarabağdakı qondarma qurum bu sənədə üçüncü tərəf kimi imza atıb. Və bu sənədin orijinalı Rusiya Xarici İşlər Nazirliyindədir.

- Birincisi, Dağlıq Qarabağdakı qondarma qurumun bu sənədə imza atması haqqında deyilənlər özü qondarma məlumatlardır. Bizdə atəşkəs sazişi yoxdur, razılaşma var. Razılaşma ilə sazişin fərqi nədən ibarətdir?

Razılaşmanı Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin nəzdində olan vasitəçi Vladimir Kazimirov təşkil edib. Razılaşma hansı şəkildə həyata keçirilib? Tərəflər birbaşa ona faks göndəriblər ki, mən filan vaxtdan atəşkəsə riayət edəcəyəm. Bizdən kim göndərib? Bəlkə də Dağlıq Qarabağdan kimsə, ya da Naxçıvandan kimsə. Bəlkə də Çindən ya da Ermənistandan kimsə göndərib. Sazişlərdə “alternat” anlayışı var. Alternat eyni səviyyədə imza atan tərəflərdir. Burada isə alternat prosedur yoxdur. Deməli, bu, saziş deyil. Düzdür, öhdəliklər götürmüşdük, amma razılaşma səviyyəsində.

Razılaşma ilə sazişin fərqi bundan ibarətdir ki, burada tərəf kimi öhdəlik götürəni hüquqi baxımdan müqabil tərəf kimi qəbul etmirsiniz.

Ermənilər isə indi də “Bişkek protokolu” deyib qışqırırlar. “Bişkek protokolu” parlamentarilər səviyyəsində bəyanatdır ki, atəşkəs olsun. Amma parlament heç zaman icra orqanlarının səlahiyyətində və məsuliyyətində olan qərarlar qəbul edə bilməz. Ona görə də, “Bişkek protokolu” ermənilərin fırıldağıdır. Hər yerdə yayırlar ki, biz sazişə nail olmuşuq. Ay Ermənistan, sazişi göstər! Göstərə bilmirlər, çünki belə bir saziş yoxdur.

- Bəs niyə atəşkəslə bağlı son illərə qədər əsas istinad nöqtəsi həmin razılaşma olub?

- Hüquqi baxımdan sazişlə razılaşmanın fərqini izah etdim. Biz Dağlıq Qarabağda olan erməniləri heç zaman, heç yerdə tərəf kimi qəbul etməmişik. Biz onları tərəf kimi qəbul etsəydik, digər ölkələr də bunu edərdilər. Görürsünüz, danışıqları hansı şəkildə qurulub.

Azərbaycan diplomatiyası bu məsələdə heç bir səhv buraxmayıb.

- Gəlin aydınlaşdıraq, bəs niyə münaqişəni Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi adlandırırıq?

- Dağlıq Qarabağ burada coğrafi baxımdan göstərilir.

- Ermənistan cəmiyyətində Robert Köçəryanı tənqid edirlər ki, məhz onun sayəsində Dağlıq Qarabağ üçtərəfli danışıqlardan kənarlaşdırılıb. Köçəryan isə deyir ki, guya, qondarma qurum 1996-cı ilin dekabrına qədər danışıqlarda iştirak edib.

- Baxın, Minsk Qrupunun dəstəklədiyi birbaşa rəsmi danışıqlar 1998-ci ilin aprelində oldu. Bayaq bu haqda dedim. İlk görüş “Prezident otel”də keçirildi. Bundan sonra silsilə görüşlər baş verdi. Ondan qabaq isə sadəcə prezidentlərin müşavirləri – Vəfa Quluzadə və Jirayr Libaridyan görüşüblər. Lakin bu görüşlər heç də formatı dəyişməyib.

- İstərdik, münaqişənin həlli ilə bağlı irəli sürülən həll variantlarını sadə dildə izah edəsiniz. “Paket həll”, “mərhələli həll” variantları, “Madrid prinsipləri”, “Yenlənmiş Madrid prinsipləri” haqqında danışmağınızı istərdik.

- Birincisi, konfliktin həllinə dair hər bir tərəfdən qəbul olunmuş “Lissabon prinsipləri” var. Yeganə Ermənistandır ki, bunu qəbul etməyib. Amma dövlətlər hamısı dəstəkləyib. “Madrid prinsipləri” dediyiniz isə əslində prinsip yox, tezislərdir. Həmin tezislər ki, bunlar əsasında saziş işlənilə bilər. “Madrid prinsipləri” işçi sənəddir, tərəflərə verilib və heç vaxt rəsmi şəkildə detalları açıqlanmayıb. Bu tezisləri “Lissabon prinsipləri” ilə eyni tutmaq mümkün deyil. “Lissabon prinsipləri” ATƏT-in sammitində, dövlət başçıları tərəfindən xüsusi bəyanatlarla dəstəklənən bir sənəddir. “Madrid prinsipləri” isə işçi sənəddir. Buna görə də, heç zaman onu rəsmi şəkildə açıqlamırlar. Ermənilər deyir ki, versiya filan şeydən ibarətdir. Ümumiyyətlə, gündə bir dənə versiya çıxır. “Yenilənmiş Madrid prinsipləri” nədən ibarətdir – bilinmir. Bunlar vasitəçilər tərəfindən tərəflərə qapalı olaraq verilən sənədlərdir.

- Bəs nəyə görə bunlar məxfi və işçi sənədlərdir?

- Çünki hər bir işçi sənəddə bizi qane edən və etməyən məqamlar ola bilər. Və bunun balansının yaradılması isə çətindir. Təsəvvür edin, bir məqamı qəbul edirsən, amma qəbul etmədiyin məqamların üzərində danışıqlar aparacağını bildirirsən. Bir prinsip də var. Hamısını razılaşdırmadan heç bir prinsip razılıq əldə olunmuş kimi qəbul edilə bilməz.

- Bir az qəliz oldu.

- Misal çəkim. Tutaq ki, mən müvəqqəti prinsiplər üzərində müzakirələr aparılmasını bildirirəm. Bu, o demək deyil ki, mən müvəqqəti prinsipi qəbul etmişəm. Digər məqamları razılaşandan və tərəfin opponent mövqeyi qəbul olunandan sonra bütün sənədə razılıq verə bilərsən. Hər bir tərəf işçi sənədlərdə özünün xeyrinə olan məqamları ortaya çıxarır. Onları müzakirə etmək isə düzgün olmaz.

- İstənilən halda “Böyük Səkkizlik” ölkələri “Madrid prinsipləri”ni dəstəkləmişdi.

- Bəli. Bəs hansı versiyasını? Ondan sonra “Yenilənmiş Madrid prinsipləri”, “Kazan sənədi” ortaya çıxıb. Prinsiplər nədir? Prinsiplər öhdəlik deyil, o, yalnız çərçivədir. Siz bir misal çəkin, mən də izah edim.

- Belə bir məqam: Laçın dəhlizinə aid tələblərə görə, Azərbaycan bu dəhlizi ATƏT-in icarəsinə verir...

- Bir dəqiqə. Biz Azərbaycan olaraq dəhliz məfhumunu qəbul etmirik. Biz prinsipi qəbul edirik ki, sülh prosesi başlayandan sonra müvəqqəti olaraq xüsusi rejim tətbiq olunsun. Bu, ona görədir ki, orada insanların gəlişi və malların maneəsiz dövriyyəsi təmin edilsin. Bəs dəhliz nəyi nəzərdə tutur? Ərazinin verilməsi, statusun bu və ya digər şəkildə dəyişməsi. Biz isə ərazini yox, onu idarə etmək üçün müvəqqəti hüquq verə bilərik. İndi, biz bunu qəbul ediriksə, o demək deyil ki, dəhlizi də qəbul edirik.

Təhlükəsizlik şəraiti ilə bağlı vəziyyət belədir: biz istərdik ki, səlahiyyət bizdə olsun, ermənilər də özlərində. Buna görə də, vasitəçilərin öhdəsinə verilməsi nəzərdə tutulur. Ya da onların nəzarətində olan azərbaycanlılardan və ermənilərdən ibarət bir komissiya yaradılsın.

- Tofiq müəllim, bəs biz indi danışıqlarda hansı mərhələdəyik?

- Tezislər razılaşdırılmalıdır, onların əsasında saziş olmalıdır, qol çəkilməlidir, sonra onun icrasına başlanılmalıdır. Bu, 5-10 il tələb olunan prosesdir.

- Maraqlıdır, prezidentlər, xarici işlər nazirləri arasında bu qədər görüşlər olur..

- Ancaq tezislər müzakirə olunur. Saziş isə yoxdur. “Kazan sənədi” guya sazişə bənzər bir şeydir. Ancaq “Kazan sənədi” həmsədrlərin baxışı idi. Onu heç kəs qəbul etmir.

- Amma Serj Sərkisyan müsahibələrinin birində demişdi ki, həmin sənədi imzalamağa hazır idi, lakin Azərbaycan tərəfi son anda bundan imtina etdi.

- Hansı hissəsini? Biz də bir hissəsinə razı idik, digər hissəsinə yox. Siz tezislərə qol çəkərdiniz. O tezislərə hamı qol çəkə bilər. Sonra oturub o tezisləri elə ağladaram ki, yüz il sonra danışıqlar başlaya bilər. Siz istənilən tezisi götürün, onun üzərində səhərdən axşama qədər müzakirə apara bilərik. Mən deyə bilərəm ki, buna razıyam, digərinə yox.

- Hər halda məlumatlı olarsınız. Azərbaycan tərəfi siz dediyiniz tezislərin hansı hissəsinə etiraz edir?

- Mənbə bəlli olmalıdır. Rəsmi olaraq bu sənədlər ictimaiyyətə açıqlanmırsa, deməli, biz hansısa ermənilərin redaksiyasında verilən sənədi müzakirə etməliyik. Mən isə bunu müzakirə etməyə hazır deyiləm. Əzizlərim, dedim axı, “Madrid prinsipləri” açıqlanmayıb. Belə işçi sənədlər bilirsiniz nə qədər olub?!

- Azərbaycan “mərhələli həll” variantını dəstəkləyir. Amma analitik çevrələrin dediyindən belə anlaşılır ki, əsas düyün nöqtəsi Laçın və Kəlbəcərlə bağlıdır. Bu, belə deyil?

- Orada Laçın, Kəlbəcərdən başqa min dənə məsələ var. Prosesin mürəkkəbliyini dərk etmək üçün deyirlər ki, sülhməramlı bir əməliyyat olmalıdır. Onun təşviq edilməsi üçün Vyanada xüsusi bir qrup təşkil olunub. İşçi qrupda vaxtı ilə müxtəlif ölkələrdən gələn hərbçilər işləyirdilər.

Bu qrupda 50-ə yaxın zabit var idi. Onlar bir neçə ay ərzində sülhməramlı əməliyyatların başlanması üçün konsepsiya hazırlamışdılar. Bu konsepsiyanın 400 səhifəsi var. İndi təsəvvür edin, bu konsepsiya əsasında çıxan sənədən neçə səhifəsi olacaq!

İndi biz sülh sazişi deyirik. Sülh sazişi neçə bənddən ibarət ola bilər? İlk növbədə hər bir konfliktin həlli üçün iki saziş nəzəriyyə baxımından qəbul edilməlidir. Birincisi, ilkin razılıqdır. İlkin razılıqda o nəzərdə tutulur ki, hərbi konfliktin gedişindən irəli gələn əsas maneələr aradan götürülsün. Bundan sonra ərazilər azad olunmalıdır və müvəqqəti hansısa vəziyyət yaranmalıdır. Bu müddətdə orada yaşayan insanları kimlər idarə edəcək, insanların qayıdışını kim təmin edəcək, qayıdandan sonra məntəqələrdə kim polis xidmətini aparacaq, o polisin silahlanması hansı səviyyədə olacaq, onların səlahiyyətləri necə olacaq – bunlar hamısı müvəqqəti statusa daxildir.

İlkin razılığın çərçivəsində bu məsələ həll olunmalıdır. Bundan sonra böyük sülh sazişi gəlir. Bu saziş əsasında status həll edilməlidir. Biz statusun vergilər, seçkilər, maliyyə, təhlükəsizlik və sair hissəsini götürə bilərik. Hər bis hissə üçün böyük sənəd tərtib olunmalıdır. Görün, indi bu sənəd hansı həcmdə olacaq?!

Bizdə problemlər mövcuddur. Qarabağla bağlı məsələləri professional səviyyədə bilənlər azdır. Ona görə də, xarici işlər nazirimiz gedib dəhliz sözü istifadə edə bilər. Başqa biri isə saziş olduğunu deyir.

- Qarabağda sülhməramlıların yerləşdirilməsi... Bəs bu sülhməramlılar kimlər ola bilər? Niyə daha çox bu məsələdə Rusiyanın adı hallanır?

- Dünyada ən üstün olan beynəlxalq təşkilat BMT-dir. Onun qərarları imperativ xarakter daşıyır. İkincisi, onunla əməkdaşlıq edən digər təşkilatlar var. BMT-nin qərarları bu təşkilatlar üçün də qanundur. BMT-nin konfliktlərə aid təcrübəsi var. Birincisi konfliktlərin yaranmaması üçün fəaliyyətdir. Daha sonra, konfliktin sülh yolu ilə həll olunmasıdır. Üçüncüsü, konfliktin vasitəçiliyi və sülhə məcbur etmədir. Və konfliktdən sonra reabilitasiya.

Bunlar BMT tərəfindən qəbul olunmuş üslublardır. ATƏT heç zaman sülhməramlı fəaliyyətlə məşğul olmayıb. Sadəcə BTM tərəfindən ona Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə bağlı vasitəçilik missiyası verilib. Tərəflər arasında sülh sazişi imzalanandan sonra sülhməramlı əməliyyat başlaya bilər. Xüsusi bir prosedur tətbiq olunur ki, memorandum qəbul edilsin, sonra sülhməramlı əməliyyat başlansın. Bu əməliyyatın başvermə şərtləri və kontingentin formalaşması aktuallıqda dayanan neçənci dərəcəli məsələdir.

Onsuz da onların qaydaları var. Sülhməramlı əməliyyat istəyir Rusiyadan gəlsin, istəyir Çindən, bu qayda ilə işləməli olacaqlar. Təəssüflər olsun ki, təcrübə göstərib ki, sülhməramlı əməliyyat mənasız bir məsələdir.

Çünki bizim üçün aktual olan BMT-nin qətnamələrinin icrasıdır. Onun mexanizmi tətbiq olunmayıb, sadəcə ATƏT-ə vasitəçilik veriblər. Buna görə də biz ən yaxşı halda bu vasitəçiliyi sülhə məcbur etməklə dəyişməliyik.

Sülhməramlıların ruslar və ya digərləri olması isə feyk informasiyalardır. Belə stereotiplər ictimaiyyətə atılır və bunun əsasında danışmağa başlayırlar.

- Siz BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrinə toxundunuz. Ancaq o qətnamələrin heç birində Ermənistan birbaşa ittiham olunmur. Həmin qətnamələrdə “erməni hərbi birləşmələri” ifadəsi yer alıb. Bunu Azərbaycanın həmin illərdə diplomatik uğursuzluğu kimi qiymətləndirmək olarmı?

- Biz özümüz buna təcavüzkarlıq kimi qiymət vermişikmi?

- Biz rəsmi sənədlərdə Ermənistanın Azərbaycana təcavüzünü vurğulayırıq.

- Bir dəqiqə. Gəlin, digər ölkələrin, Gürcüstanın və Ukraynanın təcrübəsini götürək. Onlarda işğal barəsində qanun qəbul olunub. Bizdə isə bəyanatlardan başqa heç nə yoxdur. Biz Dağlıq Qarabağa qanunsuz gələn bu və ya digər şəxsi nəyin əsasında ittiham edirik?

Deyirik ki, sərhəd haqqında qanunları pozub. Bəs tankla gələn erməni hansı qanunları pozub? Bizdə o tankla gələn erməniyə hansı qiymət verilib?!

Bizdə qanuni baxımdan qəribə bir vəziyyət yaranıb. Bizdə birmənalı olaraq işğal haqqında qanun qəbul olunmalıdır. Sabah biz Ermənistana qarşı mülkiyyət və maddi ittihamları hansı qanunlar əsasında səsləndirəcəyik?! Baxın, ermənilər gedib Qarabağda dükan açıblar. Onlar hansı qanunları pozublar?

- Tofiq müəllim, nəticədə BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyır. Sizin dediyinizdən isə belə çıxır ki, onların ərazi bütövlüyünü tanıması üçün Azərbaycanın qanun qəbul etməsi lazım idi.

- Bəli, ilk növbədə o qanun qəbul olunmalıdır. Biz buna qanuni qiymət verməliyik. Bəyanatlar siyasidir. Bəyanatlar qanuni sənəd deyil, siyasi-normativ sənədlərdir.

- Tofiq müəllim, Gürcüstanın ərazi bütövlüyü pozulub. Amma Gürcüstan Saakaşvillinin hakimiyyəti dönəmində işğal haqqında qanun qəbul etdi. Ona qədər isə təbii ki, işğal tanınmışdı.

- Sabah biz Ermənistanı kapitulyasiya edərkən nəyin əsasında hesablamalıyıq ki, bizə nə qədər ziyan dəyib? Biz deyəcəyik ki, siz bizim insanların mülkiyyətini mənimsəmisiniz?

Ermənistan deyəcək ki, mən orada məsələn, limonad zavodu tikmişəm, sərmayə qoymuşam. Bizdə də işğal olunmuş ərazilərə aid qanuni status olmadığına görə, boşluq yaranır. Biz sübut etməliyik ki, orada limonad zavodunun açılması filan qanuna ziddir. Belə bir qanun isə yoxdur.

Başqa bir misal çəkim. Fərz edək ki, torpaqlar işğaldan azad edilib. Orada da ermənilərin dükanı var. Mən isə torpaqlar geri qayıdandan sonra gedib o dükanın mənim olduğunu deyəcəyəm. Bu zaman erməni məni məhkəməyə verəcək. Bizim öhdəliklərimiz var axı. Erməni gəlib deyəcək ki, mənim pulumu ver. O mülkiyyəti də geri qaytarmaq üçün təbii ki, işğal edilmiş ərazilərlə bağlı qanun olmalıdır.

- Bəs siz özünüz nazir olanda niyə bu məsələni həll etmirdiniz?

- O vaxtlar konfliktin mahiyyəti fərqli idi. Qətnamələr qəbul edilən vaxt orada yerli birləşmələr mövcud idi. Sonradan isə mahiyyət dəyişdi. İndi mən demirəm ki, orada separatizm var. Mən indi deyirəm ki, orada eridentizm var.

- Siz Xarici İşlər Nazirliyinə bununla bağlı təkliflər vermisinizmi?

- Yazın baxaq da.

- Nə düşünürsünüz, Azərbaycan Qarabağ münaqişəsini təkbaşına həll etmək gücündədirmi?

- Konstitusiyaya görə, hakimiyyət xalqın iradəsi ilə formalaşıb. Bütün dünya tanıyır ki, ərazilərimiz işğal edilib. Sadəcə özümüz işğal haqqında qanunu qəbul etməliyik.

- Biz jurnalistlər bəzən Qarabağ konflikti ilə bağlı ətraflı və analitik danışa bilən ekspertlər tapmaqda çətinlik çəkirik. Ekspert qıtlığı nəyə görədir?

- Bizdə ekspert cameəsi indi-indi formalaşır. 10 il bundan qabaq isə bu yox idi. Bizdə analitik qərar qəbul etmək gücündə olan strukturlar hələ tam formalaşmayıb. Politoloqlar ictimaiyyətlə işləyənlərdir. Bəs analitik qurumlar haradadır? Nə qədər saziş sözündən istifadə etmək olar?! Nə qədər “separatçı”, “qondarma rejim” sözündən istifadə etmək olar?! Bu sözlərə baxan var?!

ABŞ-da və digər ölkələrdə analitik qurumlar çox aktivdir, üzə çıxırlar. Bizdə isə hələ bu mədəniyyət yoxdur. Ümumiyyətlə siyasi baxımdan bizim cəmiyyət yeniyetməyə oxşayır.

Hər şey institut olaraq formalaşmalıdır. Mən danışıqlara gedəndə hələ səfirliklər yox idi. O zaman da əlaqələr faksla idi. Ümumiyyətlə, operativ təlimatları da almaq mümkün deyildi. 1990-cı illərdə kimdən təlimat almağımı indiyə qədər başa düşmürəm. O vaxtlar heç zəng etmək də mümkün deyildi. Bu gün isə inkişaf etmişik.

- Politoloqlardan hansını bəyənirsiniz?

- Mənə elə gəlir ki, Rasim Musabəyov və başqa analitiklərimiz yaxşı səviyyədədir. Ancaq təəssüflər olsun ki, onları birləşdirən qurum yoxdur.

- Cəmiyyətimizin vətənpərvərliyi yetəri qədərdir?

- Mən Latviyada səfir işləyərkən Latviya prezidentinin Azərbaycana səfərini təmin edirdim. Biz Qəbələyə və digər yerlərə getdik. Latviya prezidenti ölkəyə qayıdandan sonra müsahibə verdi. Dedi ki, çox təsiredici səfər idi. Latviya prezidenti dedi ki, “biz bəzi məqamlarda vətənpərvərliyi azərbaycanlılardan öyrənməliyik”. Bizdə isə belə stereotip var ki, Latviya əhalisi daha vətənpərvərdir.

Biz özümüzdə bəzi şeyləri görmürük. Halbuki, cəmiyyətimiz çox inkişaf edir.

- Xaricdə bəzən azərbaycanlıları “bazar adamı” kimi qələmə verirlər. Bu yaxşıdır yoxsa pis?

- Baxın, biz bazarda da olsa, dinamik xalqıq. Xaricdə bazara market deyirlər. Və xüsusi bir yerdə oxuyurlar ki, marketinq mütəxəssisi olsunlar. Bizdə isə hamı elə uşaqlıqdan marketinq mütəxəssisidir. Riqada bir küçədə səhər tezdən topdansatış da işləyirdi, bazar da. Bizim azərbaycanlılar səhər tezdən malı götürüb aparıb orada satırdılar. Saat 9-10-da topdansatış məntəqələri bağlanırdı.

Azərbaycanlılar həmin malı aparıb bazarda satırdılar. Mən bazara gedirdim, görürdüm ki, nar satırlar. Üstünə də “Azərbaycan narı” yazılmışdı. Mən deyirdim ki, nar verin, onlar isə “müəllim sizlik deyil” deyirdilər. Marketinq pul qazanmaqdır. Azərbaycanlılar gedib Riqada bunu bacarırsa, bu millətə eşq olsun. Birinci nəsil alverdən pul qazanacaq, ikinci nəsil də intellektuallığı ilə və va digər bu kimi bacarıqları ilə pul qazanacaqlar. Tələsməyək. Hələ vaxtımız var. Genetik baxımından çox bacarıqlı insanlarıq. Siz xaricdə bir kasıb azərbaycanlı görmüsünüz?!

- Azərbaycanın xaricdəki səfirliklərinin Qarabağla bağlı işləri hansı səviyyədədir?

- Lazımi səviyyədə deyil. Bəzən deyirlər ki, təbliğatı gücləndirməliyik. Yaxşı, edək, problem deyil.

Gəlin başqa məsələyə də diqqət edək. Siz istəyirsiniz ki, xaricdə səhərdən-axşama qədər Azərbaycandan danışsınlar. Burada səfir nə etsin? Hər siyasi mühitin, cəmiyyətin öz problemləri, ənənəsi var. Siz gəlib hər yerdə desəniz ki, Qarabağda filan şey oldu, bu, açıq deyək ki, maraq oyada bilməyəcəyik. Təbii ki, səfirliklər də işləyir. Ancaq səhərdən axşama qədər danışanda maraq oyada bilməyəcəyik.