Hazırda Fransanın üzləşdiyi ən aktual problemlərdən biri ondan ibarətdir ki, sentyabrda büdcə tərtib edəcək hökumət yoxdur. Fransanın dövlət borcları artıq ciddi problem yaradır.

Fransa uzun müddətdir ki, hökumət qura bilməmək böhranı yaşayır. Fransa prezidenti Emmanuel Makron 2022-ci il prezident seçkilərində qalib gəlsə də, bir ay sonra keçirilən parlament seçkilərində parlamentdə çoxluğu əldə edə bilməyib. O, normal demokratik proseslərdən kənara çıxıb və Fransa Konstitusiyasının 49/3 maddəsini pozub. Maddədən sui-istifadə edərək, Elizabet Borne və Gabriel Attalı baş nazir təyin etdi, həmçinin bir çox qanun layihələrini parlament səsverməsinə təqdim etmədən qüvvəyə mindirdi. Bu təcrübə prinsipcə qeyri-demokratik olduğu üçün çox tənqid olunub.

***

2024-cü ilin iyununda keçirilən Avropa Parlamenti (AP) seçkilərində Marin Le Penin başçılıq etdiyi ifrat sağçı olaraq təyin olunan Milli Mitinq Partiyası (RN) 31,37 faiz səslə Fransada birinci partiya oldu. Bu nəticə təkcə Fransanı deyil, bütün Avropanı şoka saldı. Seçkilərdən bir neçə ay əvvəl Sorbonnada etdiyi çıxışda Fransanın dəyişiklik və islahatlara ehtiyacı olduğunu, Avropa Birliyinin (AB) daha çox təşəbbüs göstərməsinin vacibliyini vurğulayan Makron, partiyasının üçüncü yerə düşməsinə qəzəblənib.

Fransa parlamentini buraxan və eyni gecədə erkən seçki keçirməyə qərar verən Makron ölkədə mümkün qeyri-sabitliyi, ifrat sağ və solçuların təhlükələrini vurğulayaraq, fransızlardan tam dəstək istəyib. İqtisadi və siyasi sabitliyi vurğulayan Makron hətta ifrat sol və ya ifrat sağçıların qalib gələcəyi təqdirdə ölkədə “vətəndaş müharibəsi”nin baş verə biləcəyi barədə xəbərdarlıq edib. Bütün cəhdlərinə baxmayaraq, seçkinin nəticələri Makronun gözləntilərini doğrultmadı. İyunun 30-dan iyulun 7-dək keçirilən seçkilərdə sol ittifaqı Nouveau Front Populaire (NFP) 182, prezident Makronun koalisiyası 168, ifrat sağçılar isə 143 mandat qazanıb. Bu vəziyyət heç bir partiyanın səs çoxluğu əldə edə bilmədiyi 5-ci Cümhuriyyət tarixində görünməmiş şəkildə parlamentdə 3 fərqli ideoloji düşərgənin yaranmasına səbəb oldu.

Solçu partiyaların yaratdığı koalisiya olan NFP seçkilərdə parlamentdə birinci partiya olsa da, heç bir partiya hökumət qurmaq üçün tələb olunan 289 yeri ala bilmədi. Ona görə də Fransada seçkilərin keçirildiyi iyulun 7-dən bəri hökumət qurulmayıb. 2024-cü il Paris Olimpiadasına görə baş nazir Attalı vəzifəsində saxlamaqla Makron ona yaxın koalisiya hökuməti qurmaq üçün vaxt qazandı. Lakin 48 mandata malik mərkəz-sağ Les Republicains (LR) və Melençonun La France Insoumise (LFI) Partiyasından başqa mərkəz-sol partiyalarla koalisiya yaratmaq cəhdi uğursuzluğa düçar oldu.

***

Demokratik prinsiplərə görə, Makron hökuməti qurmaq üçün ən çox mandata malik sol ittifaqın baş nazirliyə namizədi Lüsi Kastesi təyin etməli idi, amma bunu etmədi. Bu vəziyyətə reaksiya olaraq Kastets Fransa prezidentinə etiraz olaraq, “Emmanuel Makron eyni anda həm prezident, həm baş nazir, həm də partiya lideri olmaq istəyir. Bu, mümkün deyil. Niyə heç kim onu məsuliyyətə cəlb etmir?”, – deyib.

Sol ittifaqın ən böyük partiyası olan La France Insoumise mətbuat açıqlamasında Makronun səlahiyyətlərindən sui-istifadə etdiyini vurğulayaraq, “Mövcud vəziyyətin ciddiliyi Fransa cəmiyyətinin üzləşdiyi bu avtoritar güc qəsbinə qarşı sərt reaksiya tələb edir”, – deyib. Eyni bəyanatda fransızların demokratiyaya hörmət məqsədilə yürüşlər təşkil etmələri və bütün demokratik təşkilatların prezidenti seçkilərin nəticələrini tanımağa məcbur etmək üçün bir araya gəlməsi çağırışları səslənib.

Sol ittifaqın da önəmli simalarından olan deputat Fransua Ruffin, Makronu sol ittifaqın baş nazir namizədinə hökuməti qurmaq tapşırığını vermədiyinə görə tənqid edərək, “Monarxiyada belə kral ən çox səs toplayan qrupdan baş nazirini seçir”.

Tarixi prizmadan baxsaq, Fransanın siyasi tarixi qanuni sabitlik naminə hakimiyyətin hakim olduğu dövlət quruluşuna əsaslanır. İnqilabdan sonra yaranan xaosu dayandırmaq və hakimiyyət qurmaq üçün Napoleon Bonapart özünü imperator elan edərək ölkənin yeganə hökmdarı oldu. Eynilə, siyasi qeyri-sabitlik və tez-tez hökumət dəyişikliyi səbəbindən general De Qoll tərəddüd etmədən 4-cü Respublikanı və onun konstitusiyasını dəyişdirərək 5-ci Respublikaya keçdi, bu da onu prezident etdi və daha güclü səlahiyyətlər verdi.

Makron iqtisadiyyatın və AB proqramının, o cümlədən pensiya islahatlarının dəyişməz qalmasını istədiyi halda, öz siyasətinə uyğun baş nazir təyin etmək istəyir. Hökumət qurula bilmirsə, o, Paris Olimpiadaları zamanı baş nazir Attalı vəzifədə saxladığı kimi, ölkəni texnokratik hökumətlə idarə etmək istəyir. Belə olan halda Fransada 2025-ci ildə keçiriləcək növbədənkənar seçkilərə qədər genişmiqyaslı etiraz və nümayişlərin keçiriləcəyi istisna edilmir.

Təkcə Fransada deyil, İtaliya, Belçika və Hollandiyada da hökumətlərin formalaşmaması səbəbindən ciddi demokratiya böhranı yaşanır. Məsələn, Belçika təxminən 2 il hökumətsiz idarəçilik etdi. Bununla belə, Fransa digər Avropa ölkələrindən hökumətlərin koalisiyasız formalaşdırılması ənənəsinə görə fərqlənir. Bu səbəbdən Fransadakı əsas partiyalar parlamentdə çoxluq əldə edə bilməyəndə bir-biri ilə koalisiya yaratmaq fikrini qəbul etmirlər. Nəticədə bu vəziyyət ölkədə hökumət qura bilməmək böhranını daha da dərinləşdirir.

***

Hazırda Fransanın üzləşdiyi ən aktual problemlərdən biri ondan ibarətdir ki, sentyabrda büdcə tərtib edəcək hökumət yoxdur. Fransanın dövlət borcları artıq ciddi problem yaradır. Hazırda 2023-cü ildə dövlət kəsiri ümumi daxili məhsulun (ÜDM) 5,5 faizinə, dövlət borcu isə 110,6 faizə çatıb. Mümkün böhran atmosferində investorların Fransanı tərk edəcəyi və iqtisadi böhranın dərinləşəcəyi ilə bağlı narahatlıq da var. Fransada hökumətin qurulmaması, Almaniyada tənəzzül qorxusu və gələn il keçiriləcək seçki prosesi də AB-ni narahat edir.