Çox hörmətli elm adamımızın ittiham etdiyi Mirzə Fətəli Axundov, Azərbaycan dramaturgiyasının banisi olaraq “Hekayəti-Molla İbrahimxəlil Kimyagər”, “Hacı Qara” və “Sərgüzəşti-Vəziri-Xani-Lənkəran” kimi ilk komediyaları yazaraq ədəbiyyatımızda yeni bir dövr açıb.

O, “Kəmalüddövlə məktubları” əsərində din və fanatizmi tənqid edərək, rasional düşüncəni və elmin üstünlüyünü müdafiə edən ilk maarifçi yazıçılarımızdan biri olub.

Axundov, dilimizin qrammatik qaydalarına uyğun olmayan ərəb əlifbasından azad olunması təklifi ilə çıxış edərək, Azərbaycan dilinin inkişafı və savadsızlığın aradan qaldırılması üçün vacib addımlar atıb.

Onun əsərləri dövrünün ictimai-siyasi problemlərini satirik və tənqidi yanaşma ilə əks etdirərək, cəmiyyətdə maariflənmə və yenilikçi fikirlərin yayılmasına səbəb olub. Axundovun realizmi və Avropa dəyərlərinə açıq fikirləri, XIX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatını və mədəniyyətini Şərq ənənələrindən çıxararaq yeni modern düşüncəyə yol açıb.

Yəhudilərdə müsbət imic formalaşdırmaq üçün yazıldığı iddiasına cavab olaraq qeyd etmək istəyirəm ki, Axundov “Hacı Qara” əsərində satira və hiperbola üsullarından istifadə edərək, dövrünün cəmiyyətində mövcud olan mənfi xüsusiyyətləri şişirdilmiş formada təqdim edir. Onun məqsədi konkret bir şəxsə və ya qrupa qarşı deyil, ümumiyyətlə, cəmiyyətin sosial-iqtisadi münasibətlərindəki problemləri tənqid etmək olmuşdur. Əgər o, həqiqətən də yəhudiliyə xidmət etmək istəsəydi, müsbət qəhrəmanı yəhudi olan bir əsər yazardı. Yəhudilik daha çox bir dini anlayış olduğundan, Axundovun dinlərə münasibəti yəhudiliyə də aid edilə bilər. Bu iddia gülünc və əsassızdır.

Əsərin bu gün də aktual olmasını yəhudiliklə əlaqələndirmək isə sizin savadınıza və statusunuza yaraşmır. Daha bir əsassız arqumentinizə cavab olaraq qeyd edim ki, Hacı Qaranın Axundovla nə görüşdüyünü, nə də dövrünün xeyriyyəçisi olduğunu təsdiq edən heç bir rəsmi (hətta şifahi) mənbə yoxdur. Hacı Qaranın “mən öz ailəmə xidmət edən birisiyəm” deməsi isə onun həqiqətən də elə olması anlamına gəlmir. Hətta bu həqiqət olsa belə, öz ailəsinə pul xərcləmək insanı ictimai faydalılıq baxımından əhəmiyyətli şəxsiyyət etmir.

Bu yazınızda ən böyük yanlışlardan biri də masonluqla yəhudiliyi əlaqələndirməyinizdir. Bu, XIX əsrdə Rusiya imperiyasında uydurulmuş, antisemitizmə xidmət edən bir yalandır. Bunu bilməmək bir ziyalı, araşdırmaçı, tarixçi kimi sizə yaraşmır. Ümumiyyətlə, masonluq dinsizlərdən başqa bütün dinlərin nümayəndələrinə açıq olan bir qardaşlıq təşkilatıdır. Bir də Axundovu Avropada yəhudilərin sələmçilik etməsini tənqid etmədiyi üçün qınayırsınız. Bu nə qədər gülünc səslənir! Bu fikrinizdə iki ciddi yanlış var: birincisi, XIX əsrin əvvəllərində bank və maliyyə təsisatları kifayət qədər inkişaf etməyib, sərbəst maliyyə resursları müxtəlif vasitələrlə dövr edirdi; ikincisi, bu maliyyə fəaliyyətinin haram olması barədə yanaşmanız sırf İslam baxımındandır və bu, bir xristianı donuz əti yeməkdə suçlamağa bənzəyir.

Mirzə Mülküm xan Axundovun ruhani müəllimi olmayıb. O, XIX əsrdə İranın siyasi və ictimai islahatlarını müdafiə edən maarifçi və diplomat idi. Axundov və Cəlil Məmmədquluzadə Mirzə Mülküm xanın maarifçilik fəaliyyətini müsbət qiymətləndiriblər. Lakin Axundov ondan əvvəl də öz dünyagörüşü və ideoloji mövqeyi ilə tanınırdı. O, müstəqil şəkildə materializm və maarifçilik ideyalarını mənimsəmiş, dini fanatizmə və köhnəfikirliliyə qarşı çıxıb. Onların fikir baxımından müəyyən oxşarlıqları olsa da, Mülküm xanın Axundovun müəllimi olması tarixi baxımdan yanlışdır və təsdiqini tapmayıb. Ən azından Axundov ondan 21 yaş böyük idi. Axundovun düşüncələrinə və fikirlərinə onun həqiqi müəllimi olan Mirzə Səfi Vazehin böyük təsiri olub.

Rəylərdə Axundovun meyitinin üç gün sahibsiz qalmasını aşağılayıcı hal kimi qabardan dindarlar öz dinlərinin tarixini oxuyub gəlsinlər. Cahil və xəstə bir cəmiyyət, öz satirik qələmi ilə onları qamçılayan bir dahiyə necə sahib çıxa bilərdi? O cəmiyyət Cəlil Məmmədquluzadənin “Məktub yetişmədi” hekayəsindəki Novruzəlilərdən ibarət idi – bir vərəq məktubun ünvana çatması uğrunda ölümə getməyə hazır olan toplumdan. O cəmiyyətin müasir forması, Rafiq Tağı və Ziya Bünyadov kimi ziyalı və alimləri qətlə yetirən, lakin bir cahil, nağılbaz dindarın dəfninə milyonlarla insanın toplaşdığı cəmiyyətdir. Biz Yusif Məmmədəliyev və Lütfi Zadə kimi alimlərin nə məzarını tanıyan, nə də ölüm gününü qeyd edən bir cəmiyyətik.

Dini fanatizmin, cəhalətin və saxtakarlığın simvolu, dələduzluq və xurafatla insanları aldadan şarlatan mollalar – Mirzə Fətəli Axundovun “Hekayəti-Molla İbrahimxəlil Kimyagər” əsərindəki İbrahimxəlil, Cəlil Məmmədquluzadənin “Ölülər” pyesindəki Şeyx Nəsrullahlara səcdə edən toplum cəhalət düşmənini niyə sevsin ki?