Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan Suriya prezidenti Bəşər Əsədlə görüş çağırışlarını daha yüksək səslə səsləndirməyə başlayıb. Ötən həftə Vaşinqtonda keçirilən NATO Liderlər Zirvəsi çərçivəsində keçirilən mətbuat konfransında suala cavab olaraq prezident Ərdoğan Əsədi Türkiyədə və ya üçüncü ölkədə görüşə dəvət etdiyini bildirib.

Prezident Ərdoğan xarici işlər naziri Hakan Fidana Ankara ilə Dəməşq arasındakı gərginliyə son qoymaq üçün lazımi mühitin yaradılması ilə bağlı tapşırıq verib. Vaşinqtondan qayıdan təyyarədə açıqlama verən prezident Ərdoğan bildirib ki, ABŞ və İran bu müsbət irəliləyişləri alqışlamalı və dəstəkləməlidir.

Aydındır ki, prezident Ərdoğan əvvəlki “Əsədsiz Suriya” siyasətindən əl çəkib və Suriyadakı problemləri Əsədlə birlikdə həll etmək istəyir.

Suriya prezidenti Əsəd prezident Ərdoğanla görüşmək üçün Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin (TSQ) Suriyanın şimalından çıxarılmasını tələb etsə də, Türkiyə danışıqların ilkin şərt olmadan davam etməli olduğunu vurğulayır. Türkiyəli ekspertlərin fikrincə, Türkiyə Suriyanın şimalında əbədi qalmaq niyyətində deyil, lakin Ərdoğana terror təşkilatının nəzarətindəki bölgədən Türkiyə ərazisinin hədəfə alınmayacağına dair təminat verilməlidir.

Türkiyənin çağırışlarına cavab Suriya Xarici İşlər Nazirliyinin yazılı açıqlaması ilə gəlib. Nazirlikdən verilən açıqlamada iki ölkənin maraqlarının münaqişə və ya düşmənçilik üzərində deyil, sağlam münasibətlər üzərində qurulduğu, Türkiyə ilə münasibətlərin normal və 2011-ci ildən əvvəlki vəziyyətə qayıtdığı bildirilib.

Bəyanatda deyilir: “Normallaşma istiqamətində istənilən təşəbbüs arzu olunan nəticələrə nail olmağa yönəlmiş möhkəm təməllərə əsaslanmalıdır. Bunlardan ən mühümləri qeyri-qanuni qüvvələrin Suriya ərazisindən çıxarılması və təkcə Suriyanın deyil, Türkiyənin də təhlükəsizliyini təhdid edən terror qruplaşmalarına qarşı mübarizədir”.

Bu bəyanat normallaşma prosesinin başlanması üçün hər hansı ilkin şərt qoymaqdansa, proses başlandıqdan sonra nəyə nail olmaq lazım olduğunu göstərir.

Bəyanatda həmçinin Dəməşqin “qardaş və dost ölkələrə Suriya-Türkiyə münasibətlərini yaxşılaşdırmaq üçün göstərdikləri səmimi səylərə görə təşəkkür və minnətdarlığı” ifadə edilib.

Rusiya Türkiyə ilə Suriya arasındakı normallaşma prosesində vasitəçilik edir və hələ dəqiq olmasa da, İraqın da rolu olduğuna inanılır. Bununla belə, normallaşmanın mümkün və davamlı olması üçün həll edilməli olan mühüm məsələlər var.

1. Suriya müxalifəti ölkənin şimal-qərbində öz administrasiyasını qurub və mövcudluğunu davam etdirmək üçün Türkiyənin dəstəyinə ehtiyacı var. Dəməşqlə güzəştə getdiyi təqdirdə Türkiyənin Suriya müxalifətini tərk edəcəyi qorxusu bu bölgələrdə son etirazlara səbəb olub.

2. Yaraqlıların, xüsusən də fundamentalist qrupların və Əsədin hakimiyyəti altında yaşamaqdan imtina edən suriyalıların gedə biləcəyi tək bir yer var, o da Türkiyədir. Lakin Ankaranın bir yandan suriyalıları Türkiyədən geri göndərməyə cəhd edərkən, digər yandan yeni suriyalı qrupları qəbul etməsi böyük dilemma yaradacaq.

3. ABŞ-ın təlim keçdiyi və silahla təchiz etdiyi PKK terror təşkilatının Suriya qolu PYD/YPG müstəqil bir birləşmə olaraq əldə etdiklərini qorumağa çalışır. Bununla belə, prezident Ərdoğan Türkiyə sərhədlərində “terror dövlətinin qurulmasına” icazə verməyəcəyini vurğulayır.

4. Suriyalı qaçqınların geri qayıtması Türkiyədə mühüm siyasi məsələyə çevrilib. Buna görə də Ankara suriyalı qaçqınları vətənləriə qaytarmağa çalışır, lakin Dəməşq bu məsələdə əməkdaşlıq etməsə, səylər məhdud olacaq.

İyulun 1-də Nazirlər Kabinetinin iclasından sonra prezident Ərdoğan Suriya müxalifətini xarici siyasətdəki gərginliyi azaltmaq üçün görüşməsi lazım olan hər kəslə görüşməkdən çəkinməyəcəyinə əmin etdi. Əsədlə görüşə biləcəyini və Türkiyənin bununla (Suriya müxalifətini nəzərdə tutur) heç kimin etibarına xəyanət etməyəcəyini ifadə edən Ərdoğan, “Türkiyə dostlarını tərk edən bir ölkə deyil”, – deyib. Türkiyə rəsmiləri Suriya müxalifət qruplarının nümayəndələri ilə də görüşüb və onları razı salmağa çalışıblar.

Suriyanın şimal-qərbində təxminən 5 milyon əhalisi var. Təkcə Hələb və İdlibdən gələnlər deyil, silahlı qrupların üzvləri və onların ailələri, həmçinin Hums, Həma, Şam/Şərqi Quta və Dera kimi digər bölgələrdən olan insanlar yaşamaq istəmədikləri üçün şimala köç edib. Əsəd hakimiyyəti altında 2017-ci ildə imzalanan müqavilələrdən sonra “münaqişəsiz zona” quran insanlar da yaşayır. Bu adamlar ən azı indiki şəraitdə Əsədlə güzəştə getmək fikrində deyillər.

Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, Türkiyə və Suriya rəsmilərinin, xüsusilə də kəşfiyyat rəsmilərinin Rusiyanın vasitəçiliyi ilə bir araya gələrək Ərdoğanla Əsəd arasında mümkün görüşə zəmin hazırladığını güman etmək olar.

Dəməşqdə hakimiyyətini qoruyub saxlamağı bacaran, Ərəb Liqasına (AL) üzvlüyünə qayıdan və beynəlxalq münasibətlərində müəyyən irəliləyiş əldə edən Əsəd 2011-ci ildə üsyana səbəb olan siyasətini və qəddar əməllərini dəyişmədi. Əslində, müxalifəti rədd etməkdə və onların rejimə inteqrasiyasına qarşı çıxmaqda davam edir. Eyni zamanda, azad və əhatəli seçkilər və hətta minimum hakimiyyət bölgüsü qeyri-mümkün imkanlar olaraq qalır.

Mövcud vəziyyət üsyanın başlanğıcındakı qat-qat pis iqtisadi şəraitlə birləşərək silahlı münaqişənin yenidən başlanması ehtimalını həmişə canlı saxlayır. Rusiya və Suriyanın İdlibdəki hədəfləri bombalamağa davam etməsi Suriya müxalifətinə və Türkiyəyə hər cür əlavə fəsadları, o cümlədən yeni qaçqın axını potensialını xatırladır.

Türkiyədəki müxalifət partiyaları Ərdoğanın “qatil” kimi qələmə verdiyi və onsuz Suriya üçün fəal mübarizə apardığı Əsədlə güzəştə getmək istəyini “Suriya siyasətlərinin uğursuzluğunun bariz göstəricisi” kimi qiymətləndirir.

Türkiyənin ana müxalifət partiyası Cümhuriyyət Xalq Partiyasının (CHP) lideri Özgür Özəl Əsədlə görüşmək üçün yaxın vaxtlarda Dəməşqə getməyi planlaşdırır. Bildirilir ki, səfərin məqsədi Ankara ilə Dəməşq arasında normallaşmanı asanlaşdırmaqdır. Lakin Suriya tərəfi hələlik səfəri təsdiqləməyib.

Qaçqın və geri qayıdanlarla bağlı problemin əsas mənbəyi Suriyadır. Türkiyədə və başqa yerlərdə olan suriyalılar və ya onların heç olmasa bir qismi vətənlərində müvafiq sosial, iqtisadi və təhlükəsizlik şəraiti yaradılarsa, geri qayıdacaqlar.

Suriya bu məsələdə ciddi addımlar atmalıdır və onun beynəlxalq ictimaiyyətin köməyinə ehtiyacı olacağı aydındır. Bununla belə, ölkə öz resurslarından da istifadə etməlidir.

ABŞ-ın himayəsi altında olan YPG terrorçuları Suriyadakı bütün neft yataqlarına nəzarət edir. Bu yataqlardan çıxardığı nefti müxtəlif alıcılara, o cümlədən Əsəd rejiminə, fundamentalist dini təşkilatlara və şimal-qərbdəki müxalifətə sataraq əməliyyatlarını maliyyələşdirir. Ancaq ölkənin bu resurslardan əldə etdiyi sərvət Suriyanın yenidən qurulmasına və insanların öz evlərinə qayıtmasını asanlaşdıracaq şəraitin yaradılmasına sərf edilməlidir.

Suriya böhranı təkcə Türkiyə ilə Suriya arasında problem olmasa da, bu böhrana tamamilə son qoymağın yeganə yolu hərtərəfli həll yoludur.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının (BMT TŞ) 2015-ci ildə Rusiya və Suriya da daxil olmaqla bütün tərəflər tərəfindən qəbul edilmiş 2254 saylı qətnaməsi Suriyada hərtərəfli siyasi həll üçün ən yaxşı variant olaraq qalır.

Bütün bunlar onu göstərir ki, prezident Ərdoğan və Suriya prezidenti Əsəd qarşıdakı həftələrdə görüşsə belə, bütün mürəkkəb məsələlərin həlli üçün illər lazım olacağını gözləmək lazımdır.