Yaxın Şərqdə Suriya, Livan, İordaniya və İsrail kimi ölkələrdə yayılan dürzilər, dini gizliliklərini qorumağa çalışmaqla yanaşı, həm də yaşadıqları cəmiyyətlərin siyasi və sosial həyatında mühüm rol oynayan azlıq qrupudur. Bu icmanın həm inancı, həm demoqrafiyası, həm də siyasi mövqeləri regionun mürəkkəb tarixi və müasir çərçivəsində xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Dini inanc və əsaslar

Dürzilərin dini kökləri XI əsrin əvvəllərinə, İsmailiyyə məzhəbinin bir qolu kimi ortaya çıxan təlimlərə dayanır. Özlərini “Muvahhidun” (Təkallahlılar) adlandıran dürzilər, “zahiri mesaj” və “batini mesaj” olmaqla ikili dini təfsirə inanırlar. Onların inanc sistemi Platon fəlsəfəsindən, İslamın tevhid prinsipindən və qədim dini fəlsəfi anlayışlardan təsirlənərək formalaşıb. Reenkarnasiya (ruhun yenidən doğuşu) dürzilikdə əsas prinsip kimi qəbul edilir. Yeddi əxlaqi əsas təməl – doğruluq, iman qardaşlığının qorunması, qarşılıqlı yardım, şər qüvvələrinin rədd edilməsi və s. – onların gündəlik dini və sosial davranışlarını müəyyən edir.

Dürzilər dini təlimlərini gizli saxlayır və yalnız məzhəb daxilində paylaşırlar. Bu səbəbdən, dürzilərin inancını tam anlamayan xarici müşahidəçilər üçün onların dini ənənələri çox vaxt qaranlıq qalır.

Dini adətlər və bayramlar

Dürzilər, digər İslam məzhəblərinə bənzər şəkildə dini günləri qeyd edir, ancaq özünəməxsus ritüelləri də mövcuddur. Məsələn, Qurban Bayramından əvvəlki on gün ərzində gündəlik toplantılar keçirilir, burada dini oxumalar, ilahi və şeirlər səslənir, ruhani dərslər aparılır. Həmçinin hicri ilin yeni ili əzəmətlə qeyd olunur və hər kəs gücü çatan qədər zəkat verir. Onlar iman qardaşlarını qorumaq məqsədilə həftənin müəyyən gecələrində xüsusi ibadətlər və dini yığıncaqlar təşkil edirlər.

Demoqrafiya və yayılma

Dürzilərin dünya üzrə sayı təxminən 1 milyon civarındadır. Onlar əsasən Livan, Suriya, İordaniya və İsraildə məskunlaşıblar. Suriya ərazisində 700 minə yaxın dürzi yaşayır; ən çoxu Suveyda şəhəri və ətrafındadır. Bundan başqa, Suriya paytaxtı Dəməşqə yaxın bölgələrdə (Ceramana, Sahnaya) və İdlibdə məhdud sayda dürzilər mövcuddur.

Livan ərazisində təxminən 200 min dürzi var, onlar ölkənin mərkəzində yerləşən dağlıq ərazilərdə — Şuf, Aliya, əl-Metn əl-Ala və Cəbel əl-Şeyxin qərb yamaclarında Hasbaya və Raşiya kimi bölgələrdə yaşayırlar.

İsraildə 153 minə yaxın və Qolan təpələrində əlavə 23 minə yaxın dürzi var. İsrail dövlət quruluşu içində dürzilərə xüsusi dini muxtariyyət və məhkəmə sistemi tanıyır.

Az sayda dürzi həmçinin İordaniyada, eləcə də ABŞ, Kanada, Meksika, Latın Amerikası, Cənub-Şərqi Asiya və Avstraliyada diaspora kimi yaşayır.

Sosial və siyasi mövqelər

Dürzilər coğrafi cəhətdən ayrı-ayrı ölkələrdə yaşasalar da, sosial və dini baxımdan sıx əlaqələrini qoruyub saxlayırlar. Onlar ailə və dini liderlər vasitəsilə regional siyasətdə mühüm yer tuturlar.

Livan tarixində dürzi liderlərdən biri olan Kamal Canpolad 1950-ci illərdən başlayaraq 1975-1990-cu illər arasında ölkə daxilindəki müharibəyə qədər mühüm siyasi şəxsiyyət olmuşdur.

Suriyada Fransız manda dövründə (1921-1937) Cəbel əl-dürzi bölgəsinə inzibati muxtariyyət verilmiş, bu dövrdə dürzi lider Sultan Paşa el-Atraş fransızlara qarşı böyük üsyanlara rəhbərlik etmişdir. Müasir Suriyada dürzilər münaqişələrdən uzaq durmağa üstünlük verirlər və çox vaxt dövlətlə həmrəylik içindədirlər.

İsraildə dürzilər dövlət qurumlarına tam inteqrasiya olunmuş, ordu və digər xidmətlərdə fəal iştirak edir və dövlət səviyyəsində nüfuz sahibidirlər.

Son hadisələr və münaqişələr

2024-cü ilin əvvəlində Suriyanın Suveyda şəhərində dürzi dəstələri ilə bədəvi yaraqlılar arasında baş vermiş toqquşmalarda təxminən 100 nəfər həyatını itirmişdir. Suriya hökuməti bölgəyə nəzarəti bərpa etmək üçün müdaxilə etmiş, lakin İsrail hava hücumları ilə bölgədə Suriya qüvvələrinə zərbə vurmuşdur. İsrail əvvəllər dürzilərin qorunacağını və Cənubi Suriyada hərbi müdaxilələrin məhdudlaşdırılacağını vəd etmişdir.

Dürzilər arasında bu münaqişəyə münasibət müxtəlifdir. Livanlı lider Velid Canbolat dürzilərin müsəlmanlarla “sonsuz müharibəyə” sürüklənməsinə qarşı çıxır, dini liderlər isə dürzilərin ölkənin ayrılmaz hissəsi olduğunu vurğulayırlar. Suriyalı dini rəhbərlər və İsraildəki dini lider Muvaffak Tarif isə İsraildən Suriyadakı dürziləri qorumağa çağırış edirlər. Beyrut Amerikan Universitetindən tarixçi Makram Rabah bu münaqişələrin “üç ölkə ərazisini əhatə edən nüfuz mübarizəsi” olduğunu bildirir.

***

Dürzilər dini və sosial bağlılıqları, gizlilik prinsipləri ilə formalaşmış unikal icmadır. Yaxın Şərqin mürəkkəb siyasi xəritəsində onlar azlıq olmalarına baxmayaraq həm sosial, həm də siyasi sahələrdə əhəmiyyətli rol oynayırlar. Gələcəkdə regiondakı dəyişikliklər və güc balansının dəyişməsi dürzilərin mövqeyinə təsir edə bilər və onların fəaliyyəti diqqətlə izlənməlidir.