Orta əsrlərdə kimyagərlər qurğuşunu qızıla çevirməyi xəyal edirdilər. Ancaq bu arzu heç vaxt gerçəkləşmədi. Müasir elm bunun səbəbini artıq açıqlayıb. Qurğuşun və qızıl fərqli kimyəvi elementlərdir və kimyəvi üsullarla bir-birinə çevrilə bilməzlər. Lakin Cenevrədəki CERN tədqiqat mərkəzində çalışan elm adamları kimyagərlərin edə bilmədiklərinə nail oldular: Onlar qurğuşunu qızıla çevirdilər.

***

Bugünkü bilik kimyagərlərinkindən daha əhatəlidir. 20-ci əsrdə nüvə fizikasının inkişafı ilə aydın oldu ki, ağır elementlər (məsələn, qurğuşun və qızıl) laboratoriya şəraitində bir-birinə çevrilə bilər. Bu çevrilmə radioaktiv parçalanma və ya hissəciklərin bombardmanı ilə əldə edilə bilər. CERN-dəki ALICE tədqiqat əməkdaşlığı indi yeni mexanizm vasitəsilə qurğuşunun qızıla çevrilməsini müşahidə edib.

***

CERN-dəki Böyük Adron Kollayderi (LHC) işıq sürətinə çox yaxın sürətlə qurğuşun nüvələrini toqquşduran hissəcik sürətləndiricisidir. Bu toqquşmalar Böyük Partlayışdan dərhal sonra kainata bənzər isti və sıx maddə şəraiti yaradır. Lakin qurğuşun nüvələri toqquşmaq əvəzinə bir-birini azca qaçırarsa, çox güclü elektromaqnit sahələri fotonlarla nüvələr arasında qarşılıqlı təsir yaradır.

Bu qarşılıqlı təsirlərdə bir neçə proton və neytron qurğuşun nüvəsindən (82 protondan ibarətdir) ayrıla bilər. Qızıl nüvəsi 79 protondan ibarət olduğundan, qurğuşundan qızıl əldə etmək üçün üç protonu çıxarmaq lazımdır. ALICE komandası bu cür qarşılıqlı təsirlərdə sıfırdan üçə qədər protonun və ən azı bir neytronun atıldığı hadisələri saydı. Bu proseslər zamanı qurğuşun, tallium, civə və qızıl nüvələri əmələ gələ bilər. Mövcud şəraitdə LHC saniyədə təxminən 89.000 qızıl nüvəsi yarada bilər.

***

Komanda izah edir ki, bu qızıl düşünüldüyü kimi qalıcı deyil, "Qızıl nüvələr toqquşmadan çox yüksək enerji ilə ayrılır və LHC-nin şüa borusuna və ya kollimatorlarına dəyirlər. Bu toqquşmadan sonra onlar saniyənin kiçik bir hissəsi ərzində protonlara, neytronlara və digər hissəciklərə parçalanırlar. Qızıl yalnız çox qısa müddət ərzində mövcuddur olur”.

2015 və 2018-ci illər arasında ikinci LHC əməliyyat dövründə bu şəkildə təxminən 86 milyard qızıl nüvə istehsal edildi. Lakin bu, cəmi 29 pikoqrama bərabərdir (bir pikoqram qramın trilyonda biridir) – zərgərlik və hətta qızıl sikkə etmək üçün kifayət deyil. Orta əsrlərin böyük arzusu elmi cəhətdən reallaşsa da, heç kimi zənginləşdirəcək səviyyədə deyil.