Fransa İnqilabının qələbə günü hesab edilən Bastiliya həbsxanasına basqından düz 42 gün sonra, 26 avqust 1789-cu ildə Paris Milli Məclisi “İnsan və Vətəndaş Hüquqları Bəyannaməsi” kimi tanınan bəyannaməni dərc etdi. Bu sənəd Maarifçilik dəyərlərindən ilhamlanaraq və Amerika İstiqlal Bəyannaməsinin 13 il əvvəl etdiklərini təkrarlayan bütün dünya tarixində ən mühüm azadlıq sənədlərindən biri oldu. Bu sənədin mətni quldarlığın ləğvinə və təbii qanunlara əsaslanan demokratik milli dövlətin qurulmasına həvəsli olan general və aristokrat Markiz de La Fayette ilə bağlı idi. O, Britaniyaya qarşı Amerika inqilabçıları ilə birlikdə könüllü olaraq döyüşürdü. Bu bəyannamənin hazırlanmasında Müstəqillik Bəyannaməsinin ən görkəmli müəlliflərindən biri və ABŞ-ın “qurucu atalarından” biri olan Tomas Cefferson da iştirak etmişdi.

Bəyannamə əhəmiyyətinin yarısını mətnindən, digər yarısını isə başlığından alır. Çünki o vaxta qədər insan və vətəndaş iki fərqli üfüqə aid idi. Onların hər biri özünəməxsus şəkildə insana maraq göstərsə də, o dövrə qədər insan dinlərin, fəlsəfələrin, elmlərin və hər cür utopik meyllərin diqqət mərkəzində olub. Vətəndaşlar isə siyasətin, partiyaların, idarənin, təhsilin, iqtisadiyyatın və inkişaf planlarının diqqət mərkəzində idi.

İkisi, insan və vətəndaş həmişə ilkin formada mövcud olsalar da, onların tarixi aktyor kimi meydana çıxması nisbətən yeni olaraq qalır. İkisinin bu birləşməsi, yoxluğu bizim mövcudluq şərtlərimizin dərin çatışmazlığından başqa bir şey olmayan iki ölçüsü birləşdirməyə cəhd edirdi. Bunlardan birincisi, istisnasız olaraq bütün insanlar arasında ümumi simvollar axtaran etik ölçü, ikincisi isə konkret ölkələr və cəmiyyətlər üçün həll yolları axtaran realist ölçüdür və hər ikisi ilə mücərrəd olanlar arasında böyük birlik əldə edilir.

Ancaq tarixi anlar bu vədin yerinə yetirildiyini nadir hallarda gördü. Eynilə, yuxarıda qeyd olunan iki ölçü arasındakı gərginliyi aradan qaldırmaqda nadir hallarda uğurlu olmuşdur ki, bu iki ölçünün harmoniyası siyasəti ölçən və əxlaqi cəhətdən mühakimə edən bir normadır.

Bir tərəfdən, sırf “insan”a inam müvəqqəti və ya dini meylləri gücləndirir, bəziləri öz “adamını” yeganə insan kimi qəbul etməyə meyllidir. Digərləri isə reallıqla hər hansı əlaqəni marginallaşdırmağa və yalnız nominal idealları təbliğ etməyə meyllidirlər.

Nəhayət, beynəlmiləlçi və ya ekumenik kimi təsvir edilən vəziyyətlər meydana çıxdı. Bu vəziyyətlərin, təriflərinə baxmayaraq, insanlara lazım olduğu kimi davrandığını söyləmək olmaz.

Digər tərəfdən, diqqəti yalnız “vətəndaşlara” yönəltmək eqoist və ultra-millətçilik meyllərini doğurdu ki, bu da hamıya nifrət edən faşist hərəkatları ilə nəticələndi. Burada da bu hərəkatların şərəf və uca tutmalı olduğu vətəndaş tarixdə görünməmiş bir rüsvayçılığa məruz qaldı.

İki model arasında demokratik model insan məsələsindən daha çox vətəndaş üzərində irəliləyiş əldə etsə də, iki ölçü arasında daha yüksək dərəcədə uyğunluq qura bildi. Nə qədər sivil olsalar da, idealları və dəyərləri nə qədər hakim olsalar da, dövlətlərin və xalqların təbiəti belədir. Dövlətlərin və xalqların yer üzündə qaldıqları müddətcə mövcud olmalarını mümkün edən budur.

İslam modelində vətəndaş yarımvətəndaş olaraq qaldı, çünki o da guya daha böyük, bəzən millət, bəzən islam vətənə mənsub idi. “İnsan”ın insanlığı da zəncirlənmiş olaraq qalır, ya dünyanı “problemlərimizin” obyektivindən görmək ümumbəşəri meylimizin zəifliyinə görə, ya da insan əhatə dairəsi ilə dini əhatə dairəsi arasında etdiyimiz bəzi xüsusi kompromislərə görə. Üstəlik, istər məzhəb, istərsə də etnik qrupa fanatik sədaqət bu iki anlayışa ağır zərbə vurmağa davam etdi və onları hakim rəngləri ilə rəngləndirdi. Müharibələr adətən həm insanları, həm də vətəndaşları bir anda əzən ən güclü zərbə idi.

İki ölçünü birləşdirmək ideyasının əsasını qoyan Fransız İnqilabının Fransası Avstriya və Prussiyaya qarşı müharibə elan etməsindən sonra tez bir zamanda onları özgəninkiləşdirərək özünə tabe etməsi tarixin ironiyalarından biri idi. Beləliklə, müharibəyə başlayan Jirondin partiyasının liderləri gilyotinə göndərilərkən, “terror dövrü”nün bünövrəsi  qoyuldu.

Yaxşı vətəndaş kimi çıxış etməyənlər təsirli insan siyasi aktyor ola bilmədiklərinə görə, iki ölçü arasında balansı dəstəkləyən müvafiq qaydalar və meyarlar mövcuddur. Bunun əksi də doğrudur.