Bildiyimiz kimi pul sistemini yaradan müharibədən sonrakı təməlqoyma konfransının 80-ci ildönümündə qlobal maliyyəni tənzimləyən qaydalar, institutlar və sazişlər təkmilləşməli və genişlənən BRİKS ölkələrinin artan iqtisadi gücünə cavab verməlidir.

Bu yay Nyu-Hempşirin “ən yaxşı xizək kurortu” Bretton Vuds (Bretton Woods), “yüksəkdən uçmaq üçün əyləncə” vədi ilə mövsümdənkənar ziyarətçiləri cəlb edir. Bəziləri macəraçıların 275 metr məsafəni üzüaşağı təxminən 50 km/saat sürətlə yüksək ağaclar arasından keçən kanat turu ilə maliyyə böhranından keçən 16 il ərzində baş verən siyasi və iqtisadi qarışıqlıq arasında paralellik aparmaq olar.

İyulun 22-də İkinci Dünya Müharibədən sonrakı beynəlxalq valyuta sistemi üçün yeni qaydalar toplusuna səbəb olan və “Bretton Woods”da baş tutan konfransın 80-ci ildönümü kurortun marketinq komandası üçün çox şey ifadə etmir.

1944-cü ilin iyulunda Çörçill və Ruzveltin Atlantik Xartiyasını rəhbər tutaraq, yeni yaradılmış Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 44 üzvü azad ticarət, azad bazarlar və çətin vəziyyətdə olan iqtisadiyyatlara qısamüddətli dəstək əsasında yeni beynəlxalq maliyyə sistemi yaratmaq üçün üç həftə ərzində bir araya gəldi.

Bu görüş Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) və sonradan Dünya Bankına çevrilən Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankının yaradılmasına səbəb oldu.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Valyuta və Maliyyə Konfransı 1919-cu ildə Versal sülh konfransında çaşqınlıq içində olan iqtisadçı Con Meynard Keynsin rəhbərliyi altında Vaşinqton və Londonda iki illik işin nəticəsi idi. O, qərarlı idi ki, məğlub olmuş xalqlara zalım iqtisadi sıxıntılar tətbiq etmək axmaqlığı bir daha təkrarlanmayacaq. O və Ruzveltin komandası həmçinin Böyük Depressiyanın ilk illərində əksər hökumətlər tərəfindən həyata keçirilən proteksionist ticarət siyasətindən və sərt dövlət xərclərindən öyrənilmiş dərslərdən təsirlənmişdir.

BVF qısamüddətli kreditlər verməklə qısamüddətli xarici balanssızlığı olan ölkələrə yardım etmək məqsədi daşıdığı halda, Dünya Bankı həmin ölkələrə iqtisadi artımı stimullaşdırmaq, struktur layihələri və islahatlar həyata keçirmək üçün uzunmüddətli kreditlər verəcəkdi.

Bu qurumlar, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və onun müxtəlif filialları ilə birlikdə inkişaf etməkdə olan Birləşmiş Ştatların, tənəzzüldə olan Böyük Britaniyanın və nəhayət, Avropanın və yenidən doğulmuş Yaponiyanın əsrin geridə qalan zamanında yeni dünya nizamı altında çiçəklənməsinin əsasları idi.

Lakin bugünkü dünya bir çox cəhətdən dəyişib və “Bretton Woods” sisteminin yenidən formalaşdırılması bu dəyişiklikləri əks etdirməlidir.

Qlobal iqtisadiyyatda inkişaf etməkdə olan bazarların rolu artır. İnkişaf etməkdə olan bazarların qlobal ÜDM-dəki payı 1988-ci ildəki 18 faizdən keçən il 40 faizə yüksəldi.

Aydındır ki, Çinin yüksəlişi xüsusilə vacibdir. 1987-ci ildə qlobal ÜDM-də payı 2 faiz olduğu halda, bu nisbət 17 faizə yüksəldi. Hindistan 1987-ci ildə hazırda ÜDM-in təxminən 4 faizini verən ilk 10 iqtisadiyyatdan məhrum idi. Dünya iqtisadiyyatında inkişaf etməkdə olan bazarların əhəmiyyəti dünya ticarətinə, əmtəə tələbinə və qiymətlərinə təsir göstərir.

Çin və ABŞ arasında ticarət gərginliyindən başlayaraq qloballaşmanın azalması istiqamətində aydın tendensiya görünür. Bununla belə, ticarət axınları əmək və kapital baxımından daha çox informasiya intensivləşir.

Rəqəmsal infrastrukturun genişləndirilməsi malların fiziki olaraq hərəkət etmədiyi yerlərdə ticarəti asanlaşdıracaq. Odur ki, qloballaşma prosesi çətin ki, dayansın, sadəcə olaraq, şəklini dəyişəcək.

Digər tərəfdən, geosiyasət qlobal iqtisadi əlaqələri yenidən formalaşdırır. Geosiyasi risklər sürətlə artdıqca, ölkələr iqtisadi və milli təhlükəsizlik narahatlıqları baxımından ticarət tərəfdaşlarını yenidən qiymətləndirirlər. Malların ticarəti və kapital axını daha regional xarakter alır. “COVİD-19” pandemiyası bu tendensiyaları gücləndirdi.

“Bretton Woods” institutları daha inklüziv olmalı, inkişaf etməkdə olan ölkələrin qlobal iqtisadiyyatdakı rolunu əhatə etməli və onların qərarlarını siyasətdən kənarlaşdırmalıdır. Onlar asayişi qorumaq üçün iqtisadi gücə malik inkişaf edən ABŞ-ın yeganə fövqəldövlət olduğu bir dünyada doğulublar. ABŞ-a Kanada, Qərbi Avropa və daha sonra Yaponiya qoşularaq, Çinin iqtisadi və hərbi supergüc statusuna yüksəlməsinə qədər rəqibsiz qalan Qərb Alyansı yaradıldı.

Alternativ olaraq, inkişaf etməkdə olan bazarların öz ittifaqlarını yaratması olardı ki, onlar bu il BRICS qrupuna (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrika) 6 yeni ölkəni – Argentina, Misir, Efiopiya, İran, Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri əlavə etməklə genişləndilər.

Ərazisi və təsiri baxımından təsirli olan qrupun ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi qlobal Qərb sistemin hiss olunan səhvlərini düzəltməyə çalışırlar. Lakin həm BRİKS, həm də “Bretton Woods” sisteminin qurucuları üçün problem daha yüksək sürətli enişlərdən qaçmaqdır.