Regional və qlobal media orqanları Vaşinqton və Tehran arasında İranın nüvə proqramı və ballistik silahlarla bağlı güzəştə getməsi barədə əvvəllər razılaşdırılan danışıqları izləyərkən, İran parlamentinin Səhiyyə və Tibbi Xidmətlər Komitəsinin rəhbəri Hüseyn Əli Şəhriyarinin bəyanatı yada düşür. Şəhriyari ölkədə həyat keyfiyyətinin aşağı düşməsini və orta yaş həddinin aşağı düşməsini səhiyyə xidmətlərinin keyfiyyətinin aşağı düşməsi və tibb işçilərinin, o cümlədən həkim, tibb bacısı, cərrah, texniki və tədqiqatçıların ölkədən getməsi ilə əlaqələndirib. Onun sözlərinə görə, hazırda bu rəqəm ildə 5 min tibb işçisini keçib, bu da gündə 15 işçi deməkdir. Nəticədə hər gün təxminən 2000 iranlıya göstərilən səhiyyə xidmətlərində azalma müşahidə olunur.

Burada əsas və daimi bir əlaqə var və İran rejiminin legitimliyini əldə etdiyi mənbə də budur.

Təxminən yarım əsrdir ki, rejimin ritorikası və mesajı ondan ibarətdir ki, İran xalqının və onlar kimi bütün müsəlman xalqların acınacaqlı vəziyyəti Qərb dövlətlərinin ölkələrimizi, xüsusən də İranı elmi və texnoloji tərəqqiyə mane olması, bununla da bizi ən yaxşı və ən gözəl həyat tərzinə nail ola biləcəyimiz rahat və təhlükəsiz həyatdan məhrum etmələri ilə bağlıdır. Bu məqsədlə rejim özünün ən böyük layihəsi kimi gördüklərini qorumaq üçün sehrli bir həll təklif etdi: İranı silah meydanına çevirmək. Müvafiq olaraq, dünya miqyasında firavanlıq və şöhrət həddindən artıq militarizmdən asılıdır və bu sonuncu daxili cəmiyyətin daim susmasını tələb edir.

Əlli ildən sonra nəticə tamamilə faciəvidir. İndi rejim illərdir rejimin onurğa sütunu və müstəsna təcrübəsinin tacı hesab ediləndən: nüvə proqramından və ballistik silahlardan imtina etməyə hazırlaşır. Bununla yanaşı, ölkədə həyatın bütün sahələri boğulub, Tehran enerji, müxtəliflik, coğrafiya və resurslar baxımından onunla bərabər ola bilməyəcək digər ölkələrdən geri qalıb. Dünya Bankının rəqəmlərinə görə, İran kimi neftlə zəngin, geniş, müxtəlif və nisbətən seyrək məskunlaşan hansı ölkənin adambaşına düşən ÜDM-i cəmi 5300 dollar ola bilər? Bu, məsələn, Liviyanın ÜDM-nin üçdə ikisindən azdır və cəmi bir neçə il əvvəl ən qəddar diktatura rejimlərindən birinin kölgəsindən çıxan Albaniya kimi “kiçik” ölkənin yarısından azdır.

Açıq informasiya mənbələri belə rəqəmlərlə doludur. Məsələn, İran son dərəcə zəngin və müxtəlif iqtisadiyyata malik böyük ölkədir, lakin “iqtisadi azadlıq” kateqoriyasında 165 ölkə arasında 160-cı yerdədir. İran həm də Xoşbəxt Planet İndeksində 147 ölkə arasında 115-ci yerdədir. Onun ümumi azadlıq indeksi 11 faizi, internet azadlığı 12 faizi ötmür, ölçmə üçün istifadə olunan qlobal nəticə mexanizmlərinə görə, iqtisadi inflyasiya keçən il 40 faizi, gənclər arasında işsizliyi isə 19 faizi ötüb.

İran rejimi yaxın və uzaq ətrafında olan hər şeyə “daimi düşmənçilik” üzərində qurulan və hakimiyyətlərinin legitimliyini bu funksional düşmənçilik üzərində quran rejimlər dünyasına və modelinə aiddir.

Ötən əsrin əvvəllərində ənənəvi dövlət və imperiya olan ölkələrin müstəsna müasirləşməsi modelini təqdim etməyə hazırlaşan bir ölkənin başına bu böyüklükdə faciə necə gəldi?

Baş verənləri izah etmək üçün çoxsaylı ətraflı izahatlar təklif edilə bilər. Məsələn, İran ənənəvi totalitar sistem üzərində qurulub və təbiidir ki, ölkə daxilində həyat səviyyəsi aşağı düşür, dövlət qurumları və ictimai xidmətlər pisləşir. Eynilə, İran da özünü mərkəzləşdirən elita tərəfindən idarə olunur və buna görə də zaman keçdikcə özünü xarici dünyadan təcrid etmək yollarını qurur.

Lakin bütün bunlardan əlavə, İran rejimi ətrafdakı hər şeyə, yaxın və uzaqlara qarşı “daimi düşmənçilik” üzərində qurulan və hakimiyyətinin legitimliyini bu funksional düşmənçiliyə əsaslandıran rejimlər dünyasına və modelinə aiddir.

Keçən əsrin əvvəllərində Yaponiya, ikinci rübdə Almaniya, daha sonra Şimali Koreya və onlardan əvvəlki saysız-hesabsız tarixi modellər kimi bu rejimlər militarizmin yığılmasının ikililiyinə əsaslanırdı. Beləliklə, ölkə yerli əhaliyə yönəlmiş və “təcavüzü dəf edən” ifadəni əsaslandıran aydın hekayə ilə “barıt çəlləyinə” bənzəyir.

Bütün bu təcrübələrin tarixində bəzi müstəsna, lakin qaçılmaz olaraq qarşıdan gələn bir məqamda daxili tənəzzül rejimin yığılmış militarizminin mənasızlığı və səmərəsizliyi ilə birləşir.