Balıkəsir mərkəzli zəlzələ sonrası yenidən böyüklüyə yönəlmiş müzakirələr gündəmdədir. Bəs zəlzələ ölkəsi Türkiyə dağıntı riskini azaldırmı?

Balıkəsirdə 10 avqustda baş vermiş 6,1 böyüklüyündə zəlzələdə bir nəfər həyatını itirib, 29 nəfər yaralanıb. 68 kənd rayonunda aparılan yoxlamalarda isə 12-si köhnə olmaqla 16 bina və iki məscidin minarəsinin uçduğu təsbit olunub. Mərkəz üzü Sındırgı olan zəlzələ Marmara və Egey bölgələrində də hiss olunub.

Zəlzələ sonrası ictimaiyyətdə böyüklüyə fokuslanan müzakirələr ön plana çıxıb. Bəs zəlzələ ölkəsi Türkiyə dağıntı riskini azaltmaq üçün planlarını nə dərəcədə həyata keçirir?

İstanbul Texniki Universiteti Geofizika Mühəndisliyi, Seysmologiya Bölməsindən Haluk Eyidoğan “zəlzələ təbiətdəndir, fəlakət insandan” deyərək məsuliyyətin zəncirvari paylaşıldığını ifadə edir. Dağıdıcı gücün yalnız böyüklüklə açıqlana bilməyəcəyini bildirən Eyidoğan, “Eyni böyüklükdə olan iki zəlzələ eyni zəlzələ deyil”, – deyir.

Yer qabığında qırılmanın növü (doğrultu sürüşməli, tərs, normal), qırılma uzunluğu və istiqaməti, fokus dərinliyi və qırılma sürəti kimi xüsusiyyətlər səthdə ölçülən yer hərəkətinin amplitudunu, müddətini və tezlik tərkibini müəyyən edir. Buna görə də, böyüklükləri eyni olsa belə, müxtəlif çat növləri və qırılma geometriyalarına sahib zəlzələlər fərqli şiddətdə sarsıntı və zərər verə bilir.

Lakin Eyidoğanın əsas diqqət çəkdiyi məqam Türkiyənin bir zəlzələ ölkəsi olmasıdır. Buna görə bu reallığa uyğun tikinti və tədbirlərin artıq həyata keçirilməsi zəruridir.

***

“Bir bina tikilərkən mövcud zəlzələ qaydaları və zəlzələ təhlükə xəritələrindəki dəyərlər nəzərə alınır” deyən Eyidoğan, təməl mühəndisliyi baxımından düzgün analiz aparılması və “can itkisinin olmayacağı şəkildə tikilməsinin” vacibliyini xatırladır.

“Türkiyənin əsas problemi budur… Zəlzələ, tikintidəki səhvi tapır və oradan qırır” deyən Eyidoğan, prosesdə bələdiyyə, podratçı, layihə və tikinti sahəsi idarəsi, tikinti nəzarəti kimi ən az səkkiz iştirakçının olduğunu vurğulayır, hər hansı bir halqadakı zəifliyin can itkilərinə yol açdığını söyləyir.

“Bu coğrafiyada zəlzələ bitməz, bitməyəcək. Biz, uşaqlarımız və nəvələrimiz bunu yaşayacağıq” deyən Eyidoğan, riskləri azaltmağın yeganə yolunun qaydaların tam şəkildə tətbiqi olduğunu vurğulayır.

Hansı zəlzələlər daha dağıdıcı olur?

Eyidoğan, ərazinin böyüdülməsi, binanın yaşı və keyfiyyəti, çat növünün yaratdığı yer hərəkəti və mərkəz üzü məsafəsi kimi parametrlərin ziyanı müəyyən etdiyini izah edir. “Bir bina mümkün olan ən böyük zəlzələdə zərər görə bilər. Məsələ can itkisinə səbəb olan ciddi ziyanın qarşısını almaqdır” deyərək hədəfin can təhlükəsizliyi olduğunu xatırladır.

Zəlzələ təhlükə xəritələrinin hazırlanmasında 550-yə yaxın çat və 2000 illik zəlzələ tarixinin qiymətləndirildiyini, 2018 Zəlzələ Qaydası və 2019-cu ildə tətbiq edilən ətraflı təhlükə xəritələri ilə layihələndirmə vasitələrinin güncəlləndiyini, problemin xəritədən yox, tətbiqdən qaynaqlandığını bildirir.

Plan, nəzarət və uyğunsuzluq

Eyidoğan, mərkəzi və yerli idarələr arasında əlaqələndirmə çatışmazlığı və plan-tətbiq əlaqəsizliyinə diqqət çəkir: İstanbulun 2003-cü il Zəlzələ Planı və Zeytinburnu üçün hazırlanmış pilot layihənin “qaydalar toplusu olaraq qalmasını” tənqid edir.

Mütəxəssis şəhər yenilənməsini dəyərləndirərkən, “Hal-hazırda Türkiyədə şəhər yenilənməsi təəssüf ki, əsasən orta yuxarı və yuxarı gəlir qrupuna xidmət edən bir tikinti işidir”, – deyib. Riskli ərazilərdə sağlamlaşdırma və möhkəmləndirmə yerinə, aşağı riskli/çəkici ərazilərdə yenilənmə və lüks tikinti önə çıxmasını problem kimi görür.

Erkən xəbərdarlıq sistemi: Nə edir, nə etmir?

Eyidoğan, anlayış qarışıqlığına işarə edərək, “Erkən xəbərdarlıq zəlzələni əvvəlcədən xəbər vermək deyil. Zəlzələ baş verən kimi xəbər verməkdir. P dalğasından sonra gələn dağıdıcı S dalğası üçün saniyələr qazandıran sistemin məqsədini “elektrik və təbii qaz kəsilmələri kimi ikinci fəlakətləri önləmək kimidir. Mərmərədə böyük zəlzələdə 45 saniyəniz var. Sistem, dağıdıcı dalğa gəlməzdən əvvəl avtomatik kəsilmələrlə yanğın riskini azaltmalıdır”, – deyib.

“Sistemi quraşdıracaqsınız, amma işlədəcəksiniz, qurumlararası əməkdaşlığı inkişaf etdirəcəksiniz”, – deyərək tətbiq və idarəetmə intizamına diqqət çəkib.

İstanbulda zəlzələ erkən xəbərdarlıq və sürətli müdaxilə sistemi 2002-ci ildən bəri Boğaziçi Universiteti Qəndilli Rəsədxanası və Zəlzələ Araşdırma İnstitutu tərəfindən idarə olunur. Mərmərə fayına yaxın yerləşən 10+2 sürətölçər sahil üzərində kritik obyektlərə avtomatik xəbərdarlıq göndərir.

Erkən xəbərdarlıq zəlzələni əvvəlcədən xəbər verən mexanizm deyil. Zəlzələ baş verən kimi işə düşən, P dalğasını algılayaraq dağıdıcı S dalğası gəlməzdən əvvəl saniyələr qazandıran təhlükəsizlik qatıdır. Yaxın fokuslu zəlzələlərdə fərdlər üçün “qaçış vaxtı” yaratması çox ssenaridə mümkün deyil; sistemin əsas məqsədi ikinci fəlakətləri önləmək və kritik infrastrukturu qorumaqdır. İstanbul Zəlzələ Erkən Xəbərdarlıq və Təcili Müdaxilə Sistemi 2001-ci il Nazirlər Kabineti qərarı ilə qurulub və bu gün şəhərdə ikinci riskləri azaltmağa yönəlmiş əsas vasitələrdən biridir.

İstanbul zəlzələsi təsirlənərmi?

Balıkəsirdəki sarsıntı üzərindən İstanbuldakı risk artımı məsələsi yenidən gündəmə gəlib. Eyidoğan, böyüklük təsnifatı və təhlükə xəritələri çərçivəsində tək hadisənin təhlükə xəritələrini yenidən yazdırmadığını, yeni elmi məlumatlar gəldikcə qayda və xəritələrin yenilənə biləcəyini ifadə edir.

“Zəlzələ təhlükə xəritələri və qaydalar aktualdır, problem istehsal səhvlərindədir”, – deyən Eyidoğan, risk azaltmanın iştirakçılı bir yanaşma ilə mərkəzi–yerli idarələr, universitetlər, peşə birlikləri və QHT-lərin birgə çalışması ilə mümkün olduğunu bildirir. İllərin risk azaltma planlarının tək şablona sığmamasını; regional təsirlərin (məsələn Qəhrəmanmaraş kimi bölgə zəlzələləri) nəzərə alınmasını tövsiyə edir.

“Zəlzələyə zəmanət sənədi” mümkündürmü?

Eyidoğan, peşə məsuliyyəti sığortası ilə bina/zəlzələ dayanıqlıq sığortasını bir həll kimi irəli sürür: “Türkiyədə yaşadığımız binaların zəlzələyə zəmanət sənədi yoxdur. Sistemi ona görə qurmadınız. Amma maşınınız var”.

Dünyada tətbiqlər, bu çərçivənin ən az on il zəmanət, sürətli təzminat və müstəqil zərər qiymətləndirməsi kimi qaydalarla gücləndirilə biləcəyini göstərir.

Fransada tətbiq edilən “Assurance décennale” sistemi, podratçı və dizaynerləri, binanın daşıyıcı sistemində on il ərzində ortaya çıxan ciddi struktur qüsurları üçün məcburi sığorta ilə məsul tutur. Sürətli təzminat mexanizmi istehlakçını qoruyur və təmir ya da pulun geri ödənilməsi prosesləri sığorta vasitəsilə həyata keçirilir.

Böyük Britaniyada “latent defects” təminatı və “NHBC Buildmark” modeli yeni mənzillərdə çox vaxt on ilə qədər struktur qüsur zəmanəti verir. İlk iki ildə yüklənilən zəmanəti işləyir. Sonrakı səkkiz ildə sığorta təminatı işə düşür. Alıcılar gecikmiş ortaya çıxan tikinti mənşəli qüsurlar üçün müraciət edə bilir.

Yaponiya 1999-cu il Mənzil Keyfiyyət Təminatı Qanunu yeni mənzil satanlara struktur və suya qarşı izolyasiya qüsurlarına qarşı on illik məcburi zəmanət yükləyir. Satıcılar bu öhdəliyi sığorta etdirmək və ya təminat ayırmaqla yerinə yetirir. İstehlakçı qüsur aşkar edərkən birbaşa bu təminata müraciət edə bilir.