Son həftələr Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesində diplomatik fəallıq nəzərəçarpacaq dərəcədə intensivləşib.

Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh sazişi layihəsinə dair razılaşma prosesi yenidən beynəlxalq gündəmin gündəminə gətirdi. Ancaq çoxdan ölmüş Minsk Qrupunun ruhunun hələ də tirajlanması, Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı Qərbdə və Rusiyada susqunluq hökm sürməsi Bakıda da suallar yaradır.

Bundan əlavə, bölgədə diplomatik səfərlər və bəyanatlar tam sürətlə davam edir. ABŞ nümayəndələri Azərbaycana və Ermənistana səfər edir, AB nümayəndələri Qara dəniz və Orta Dəhliz strategiyalarında fəallıq göstərir və yanaşmalarında praqmatizm nümayiş etdirirlər. ABŞ prezidenti də çıxışında Azərbaycan və Ermənistan arasında sülhün bərqərar olmasını qeyd edir. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi də eyni mövzuda açıqlama verir.

Diplomatik temp artır, lakin ziddiyyətlər davam edir

Son həftələr Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesində diplomatik fəallıq nəzərəçarpacaq dərəcədə intensivləşib. ABŞ və Avropa Birliyinin nümayəndələri bir-birinin ardınca Bakıda və İrəvanda olub, bəyanatlar veriblər. Rusiya bu yarışı kənardan müşayiət edir, lakin müdaxilə də edir. Prosesin ən diqqət çəkən tərəfi odur ki, tərəflər indi sülh sazişinin mətni üzrə texniki razılığa gəldiklərini bəyan ediblər. Lakin bu texniki razılaşma prosesin strateji təhlükəsizlik əldə etməsi demək deyil.

Əksinə, prosesə rəhbərlik edən böyük dövlətlərin susduğu iki məsələ – ATƏT-in Minsk Qrupunun ləğvi və Zəngəzur dəhlizinin statusu sülh prosesinin zəif nöqtələrinə çevrilib.

Ölü Minsk Qrupunun ruhu

ATƏT-in Minsk Qrupu 1990-cı illərdən Dağlıq Qarabağ probleminin diplomatik yolla həlli iddiası ilə fəaliyyət göstərib. Daha dəqiq desək, sülh yolunda heç bir ciddi fəaliyyət göstərməyib. Demək olmaz ki, indiki vəziyyət, başqa sözlə, Ermənistanın işğalını genişləndirmək və qanuniləşdirməkdən başqa bir çox səy göstərib. Lakin 2020-ci ildə 44 günlük müharibə bu strukturun funksiyasını faktiki olaraq aradan qaldırdı. Azərbaycan nöqteyi-nəzərindən Minsk Qrupu indi “keçmişin uğursuz modeli” və heç vaxt geri qaytarılmamalı bir dövr kimi yadda qalıb.

Lakin bu strukturun həmsədrləri olan ABŞ, Fransa və Rusiya sülhə çağırsalar da, Minsk Qrupunun rəsmən buraxılması ilə bağlı heç bir aydın mövqe nümayiş etdirmirlər. Üstəlik, xüsusilə Fransanın zaman-zaman verdiyi ermənipərəst bəyanatlar bu strukturun Bakı üçün təhlükə olaraq yenidən gündəmə gələ biləcəyi ehtimalını saxlayır.

Əgər beynəlxalq ictimaiyyət həqiqətən də bu prosesi daimi sülhə çevirmək istəyirsə, ilk növbədə bu “köhnə dosye”nin bağlandığını açıq şəkildə bəyan etməlidir. Azərbaycanın da tələb etdiyi budur: Sülh ancaq keçmişi rəsmən bağlamaqla mümkündür.

Zəngəzur dəhlizi: iqtisadiyyat, yoxsa suverenlik?

Prosesin ikinci və bəlkə də daha kritik məqamı Zəngəzur dəhlizi məsələsidir. Azərbaycan Ermənistan üzərindən Naxçıvanla maneəsiz avtomobil və dəmir yolu əlaqəsinin yaradılmasını tələb edir. Bu təkcə nəqliyyat deyil. Bu, geosiyasi yenidən əlaqə hərəkətidir.

Azərbaycanın gözləntisi – Ermənistan ərazisindən keçəcək bu xətt heç bir maneə, gömrük və keçid məntəqəsi olmadan fəaliyyət göstərəcək. Lakin Ermənistan bu dəhliz üzərində suverenliyini saxlamaqda israrlıdır. Beynəlxalq aktorlar isə ya bu məsələdə aydın mövqe tutmaqdan çəkinirlər, ya da məsələyə yalnız texniki nəqliyyat xətti kimi baxmaq istəyirlər.

Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin 2021-ci il yanvarın 11-də Moskvada keçirilən görüşündə imzalanan üçtərəfli bəyannamə Azərbaycan və Ermənistan arasında bütün kommunikasiyaların açılmasını nəzərdə tutur. Bu bəyannamədə əsas məqamlardan biri Zəngəzur dəhlizidir ki, bu dəhliz Azərbaycanın əsas hissəsini Naxçıvana birləşdirməli, eyni zamanda Ermənistan və Rusiya arasında dəmir yolu və avtomobil əlaqələri üçün nəqliyyat marşrutu rolunu oynamalıdır. Lakin Ermənistan müxtəlif bəhanələrlə Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı danışıqları 1 ildən artıqdır ki, gecikdirir. Lakin Bakı üçün bu, “ya ​​tam, ya da davam” məsələsidir. Dəhliz açılmadan, nəqliyyat xətləri normallaşmadan sülhün praktiki mənası olmayacaq.

Zəngəzur dəhlizinə daha bir maneə – İran

Qərb ölkələrindən və Rusiyadan fərqli olaraq, İran Zəngəzur dəhlizinə açıq şəkildə qarşı çıxır.

İran Zəngəzur dəhlizinin reallaşmasının Türkiyə ilə Azərbaycan arasında birbaşa quru əlaqəsi yaradacağından və beləliklə də İranı Cənubi Qafqazda tranzit rolundan kənarlaşdıracağından narahatdır. Digər tərəfdən, Tehran hesab edir ki, dəhliz Ermənistan ərazisindən keçərsə, bu marşrut Azərbaycan və ya Türkiyə tərəfindən pozulacaq və İran-Ermənistan sərhədi təhlükə altında olacaq. İran tez-tez regionda sərhəd dəyişikliklərinə qarşı olduğunu bildirib. Dəhlizin açılması İranın Azərbaycanla Naxçıvan arasında tranzit rolunu da aradan qaldıra bilər. Bu, İranın bölgədəki iqtisadi təsirini və gəlirlərini azalda bilər.

İran rəsmiləri Zəngəzur dəhlizini “Turan dəhlizi” və ya “NATO-Turan dəhlizi” kimi xarakterizə edərək, bu layihənin Türkiyənin bölgədəki təsirini artıracağından və İranın şimal sərhədlərində NATO-nun varlığını gücləndirəcəyindən ehtiyat edirlər.

İran Zəngəzur dəhlizinə alternativ olaraq Azərbaycanla Naxçıvan arasında əlaqənin İran ərazisindən keçməsini təklif edir. Bu məqsədlə Araz çayı boyunca “Aras dəhlizi” adlanan marşrut xətti üzrə işlər aparılır. Bu alternativ İranın regionda tranzit rolunu və təsirini qoruyub saxlamağı hədəfləyir. Lakin Azərbaycan tərəfi buna qarşı deyil, hər iki marşrutun fəaliyyət göstərməli olduğunu düşünür. Bu istiqamətdə tikinti işlərinin əhəmiyyətli bir hissəsi tamamlanmışdır.

AB və ABŞ bəyanatları – Konkretlik yoxdur

ABŞ və AB son həftələrdə region üçün inkişaf vədləri versə də, Brüssel xüsusilə Orta Dəhlizi və Qafqazı Çin-Avropa ticarət xəttinə inteqrasiya etmək vizyonunu vurğuladı. Lakin bu söhbətlər hələ də mücərrəddir. Orta Dəhliz illərdir mövcuddur, lakin hələ də aşağı güclə işləyir.

Azərbaycanın gözləntisi ondan ibarətdir ki, regiona baxış yalnız infrastruktur layihələri ilə məhdudlaşmır, həm də siyasi və strateji həssaslıqların tanınmasıdır. Bu həssaslıqların başında Minsk Qrupunun ləğvi və Zəngəzur dəhlizinin təminatı dayanır.

Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesi tarixi həddə çatıb. Lakin əsl sülh təkcə imzalarla mümkün deyil, həm də bu imzaların arxasındakı ziddiyyətləri aradan qaldırılmalıdır.

Əgər beynəlxalq aktorlar səmimi və daimi həll yolu axtarırlarsa, diplomatik nəzakətdən kənara çıxmalı və aydın mövqelər ortaya qoymalıdırlar. Əks halda, bu proses, keçmişdə olduğu kimi, sadəcə, “daha ​​bir sülh təşəbbüsü” kimi tarixə düşə bilər. Regionda sülh əldə olunmasa, müharibə qapıları yenidən açılacaq. Müharibə əvvəllər ermənilərin işğal etdiyi Qarabağ torpaqlarını “azad etmişdi”. Bu dəfə sülhün əldə olunmadığı yerdə başlaya biləcək müharibə tarixi Qərbi Azərbaycan torpaqları, xüsusilə də Zəngəzur bölgəsi məsələsini gündəmə gətirə bilər.