İran və İsrail arasında müharibənin necə nəticələnəcəyi barədə nəticə çıxarmaq hələ tez ola bilər, xüsusən də müharibə hələ də davam etdiyi və hər dəqiqə yeni hadisələrin baş verdiyi bir vaxtda. Ancaq müharibənin niyə başladığını, İsrail və İranın nə düşündüyünü və hər bir tərəfin hədəflərinin nə olduğunu anlaya bilərik.

İsrail, İraqla müharibədən bəri görmədiyi hücumla İranı təəccübləndirdi, onun yüksək səviyyəli hərbi və təhlükəsizlik liderlərini və bir neçə nüvə alimini hədəf aldı. Nüvə və hərbi obyektlərinə də hücum edib. İsrailin hücumu İran-ABŞ danışıqlarının altıncı raundu öncəsi gözlənilmədən baş verib. Danışıqların əvvəlki raundları ABŞ-ın sıfır zənginləşdirmə tələbi ilə İranın daxili zənginləşdirməyə zəmanət tələbi arasında fikir ayrılığı aşkarlanana qədər hər iki tərəfdən müsbət reaksiyalar görmüşdü.

ABŞ prezidenti iki aydır ki, İsrailin İranın nüvə obyektlərinə hücumuna açıq şəkildə qarşı çıxıb. Lakin İsrail Trampın Tehrana verdiyi iki aylıq müddətin bitməsindən 61-ci gündə genişmiqyaslı və intensiv əməliyyat həyata keçirdi.

Hücum İranın uğursuzluqlarının siyahısını ortaya qoydu, bunlardan ən böyüyü onun təhlükəsizlik kəşfiyyatındakı uğursuzluqları idi. “MOSSAD” İranda yataq hüceyrələri qurmağı bacarmışdı və bunun üçün illər lazım idi. İsrailin həmçinin "Spike" tank əleyhinə raketi kimi qabaqcıl avadanlıqları qaçaqmalçılıq yolu ilə İrana keçirmək üçün kifayət qədər əməkdaşları var idi. Son anda “Tzomet” bölməsindən “MOSSAD” agentləri, digər xüsusi təyinatlılar ilə birlikdə İran radarlarına və SAM raketlərinə hücumları əlaqələndirmək üçün İrana endirilib və ya qaçaqmalçılıq yolu ilə gətirilib. İsrailin İranın orta və uzun mənzilli hava hücumundan müdafiə sistemlərini zərərsizləşdirməsi çox çəkmədi.

Bu kontekstdə İran rejimin yüksək səviyyəli liderləri və komandirləri hədəfə alındıqdan sonra cavab vermək, qərarlar qəbul etmək və rəhbərlik strukturunu yenidən qurmaq üçün hələ də hərbi potensiala malik olduğunu sübut etmək üçün sürətlə hərəkətə keçməli idi. İran da İsraillə genişmiqyaslı münaqişədən qaçmaq üçün dərhal Vaşinqtonla danışıqlara qayıtmaq istəyirdi. Amma İsrailə hərbi cavab vermədən masaya qayıda bilməzdi, əks halda məğlub vəziyyətdə masaya qayıdacaqdı.

Bu hadisələr zamanı İran danışıqlara qapını bağlamadı və prezident Məsud Pezeşkian, Xarici İşlər Naziri və Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü hücumların dayanacağı təqdirdə danışıqlara qayıdacaqlarını açıqladılar. Bununla belə, Tramp İsrailin hücumlarını bəyəndiyini dedi. Ola bilsin ki, Tramp düşünür ki, İsrail ona uranın zənginləşdirilməsi zəmanəti üçün deyil, təslim olmuş, məğlub olmuş və rejimin sağ qalması üçün hər şeyə razılaşan Tehranla danışıqlar aparmaq imkanı verəcək. Tramp İranın fars-molla rejimi liderinin harada olduğunu bildiyini, lakin onu hədəfə almayacağını “twit” etməklə həqiqətən də belə düşündüyünü göstərdi.

Amerika razılaşmasının cizgilərindən belə qənaətə gəlmək olar ki, İrandan ABŞ-ın nüvə proqramının ləğvi və mövcud rejimin sağ qalması üçün əlində olan ballistik raket və pilotsuz təyyarə arsenalının məhv edilməsi ilə bağlı tələblərinə boyun əyməsi tələb olunur.

Bu səbəbdən İsrailin hücumları yaşayış yerləri ərazilərindəki nüvə və raket qüvvələrinə aid hərbi obyektlər vurarkən mülki əhali arasında itkiləri olur. Bu da rejimə qarşı üsyan etmək üçün ictimai təzyiq yaratmaqdadır. İranlıları vətəndaş üsyanına çağıran İsrail nümayişlər zamanı vətəndaşları həbs etmək vəzifəsi daşıyan Bəsic qüvvələrini də hədəf alıb.

İran isə öz növbəsində Netanyahunun Trampı müharibəyə cəlb etmək cəhdlərinə cavab olaraq gərginliyi artırır və ABŞ prezidentinə İsrail tərəfində müharibəyə girməyin hərbi eskalasiyaya səbəb olacağı barədə xəbərdarlıq edir. İran bilir ki, Vaşinqtonun İsrail tərəfində müharibəyə girməsi öz maraqlarına qarşı müharibəni bitirəcək, onun hərbi və nüvə imkanlarını məhv edəcək və ola bilsin ki, rejimin dağılmasına gətirib çıxaracaq. Ona görə də onun İsrailə cavab variantları məhduddur. Tədricən raket tutumundan istifadə edir, yəni müharibəyə girəcəyi təqdirdə Vaşinqtona lazım ola biləcək ehtiyatı tükəndirməyəcək şəkildə istifadə edir. Bu baxımdan İsrailin İranın hava məkanında üstünlüyü və İsrailin çoxsaylı raket buraxılış platformalarına hücumlarından qaynaqlanan əməliyyat məhdudiyyətləri də var. Əgər kifayət qədər buraxılış qurğusu yoxdursa, raket ehtiyatlarının mənası yoxdur.

Digər tərəfdən, İranın ballistik raketləri İsrail daxilində itkilərə səbəb olsa da, bu itkilər İsrailin İrana hücumları qədər böyük deyil. Lakin İran bir tərəfdən ABŞ-ın müharibəyə qarışmasını və Netanyahunun məqsədinə çatmasını istəmədiyi üçün, digər tərəfdən də İsrailin hava hücumundan müdafiə sisteminə malik olduğu üçün ehtiyatla cavab verməlidir.

İran həm özünün, həm də İsrailin imkanlarını tükəndirmək mərhələsinə çatmaq üçün ordu da daxil olmaqla bir çox istiqamətdə hərəkət edir. Diplomatik kanalını inkişaf etdirmək üçün Körfəz ölkələri, Misir və Türkiyə kimi qonşuları ilə əlaqəsini davam etdirir. Bu ölkələr İsrailin hücumunu mehriban qonşuluq, digər ölkələrin suveren hüquqlarını pozmamaq prinsipi əsasında pisləyib, İranın nüvə və ballistik raket probleminin region ölkələrinə iğtişaş və qeyri-sabitlik gətirəcək hərbi kanallardan çox diplomatik kanallarla həll edilməsinin daha məqsədəuyğun olduğunu bildiriblər. Bu ölkələr hücumu dayandırmaq üçün Fransa və Böyük Britaniya ilə danışıqları və diplomatik prosesləri intensivləşdirə və bəlkə də bütövlükdə regionda nüvə silahının yayılması məsələsini həll etmək üçün regional danışıqlara başlaya bilər. İranın müttəfiqləri olan Çin və Rusiyanın da rolu var.

Bu proseslərin kölgəsində İran indi dərk edir ki, mübarizəsinin əsas məqsədi rejimi qorumaqdır. Ona görə də İsraillə münaqişələr hər iki tərəfin imkanları tükənənə qədər davam edəcək və bundan sonra Vaşinqton müdaxilə edib hücumu dayandıracaq.

Vaşinqton İrana, xüsusən də Fordo obyektinə zərbə endirmək üçün müdaxilə edərsə, Tehran öz təsir rıçaqlarından istifadə edəcək. Bunlara Hörmüz boğazı kimi su yollarında naviqasiyanı təhdid etmək və ya husiləri Bab əl-Məndab və Afrika Buynuzu bölgəsində gərginliyi artırmağa təşviq etmək daxildir. Burada məqsəd qlobal enerji bazarlarını və qiymətlərini pozmaq, bununla da maliyyə bazarlarına təsir etməkdir.

Bundan əlavə, Amerikanın bəzi aktivlərini, maraqlarını və regiondakı bazalarını hədəfə ala bilər. O, həmçinin “Hizbullah” kimi terrorçularını müdaxilə etməyə məcbur edə bilər, baxmayaraq ki, İsrail hələ də ona qarşı müharibəsindən sağalır və Livan rəhbərliyinin mənzərədən kənarda qalmaq istəyi terror təşkilatının imkanlarını məhdudlaşdırır. Bütün bunlara baxmayaraq, İraq yaraqlılarında olduğu kimi İran rejiminin sağ qalması təhlükəsi yaranarsa, “Hizbullah” müharibəyə qoşula bilər.

İran həmçinin Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsindən çıxmaqla hədələyib, lakin çətin ki, bu addımı atsın, bu da İsrailə nüvə silahına malik olması bəhanəsi ilə Tehranın bütün obyektlərinə zərbə endirmək üçün bəhanə yaradacaq. Üstəlik, hələ də beynəlxalq legitimlik çərçivəsində qaldığını, obyektlərinə edilən hücumlara qarşı hüquqi və siyasi təminatlara malik olduğunu, beynəlxalq müfəttişlərin bu obyektlərə daxil ola biləcəyini göstərmək istəyir. Bu səbəbdən İran Şurası bu addımından geri çəkilərək bir sıra şərtlər və tədbirlər təklif edib və bunlar yerinə yetirilmədiyi təqdirdə İranın sazişdən çıxacağını bildirib. Təklif olunan şərtlərə İrandakı müfəttişlərin sayı daxildir, çünki müfəttişlərin sayı icazə verilən sayından çoxdur və ya MAQATE-nin icazə verdiyi bəzi tapşırıqlar beynəlxalq hüquqla onlara verilən tapşırıqlardan kənara çıxır.

Ümumiyyətlə, İran və İsrail arasında gərginliyin artmasının nəticəsi hələ bəlli olmasa da, rejim hakimiyyətdə qaldığı müddətcə İsrailin Tel-Əvivə və Hayfaya çatan və bəzi itkilərə səbəb olan raket qüvvələrini ləğv etmək kimi əsas məqsədindən əl çəkməyəcəyi şübhəsizdir. İran həmçinin silah imkanlarını yenidən quracaq və daha çox Rusiya və Çindən qırıcı təyyarələr əvəzinə SAM raketləri almağa diqqət yetirəcək. O, həmçinin casus şəbəkəsinin mövcudluğunu aradan qaldırmaq və ölkə daxilində kəşfiyyat və təhlükəsizlik zəifliklərini aradan qaldırmaq üçün təhlükəsizlik aparatının yenidən qurulması üzərində çalışacaq. Bu, daha çox introversiya, vətəndaşların sıxışdırılması və vətəndaşlarla rejim arasında daha geniş uçurum deməkdir.