ABŞ və İran arasında münasibətlərin kəskinləşməsi yeni zirvə nöqtəsinə çatıb. Bu vəziyyət təkcə Yaxın Şərq ölkələrində deyil, həm də qlobal güc mərkəzlərində ciddi narahatlıq doğurur. İranın nüvə proqramını fəallaşdırması, Tehran və Vaşinqtonun sərt ritorikası, İsrailin təzyiqləri və Omandakı diplomatik manevrlər son dərəcə mürəkkəb və partlayışa hazır mənzərə formalaşdırır. Ortaya məntiqli bir sual çıxır: yaxın perspektivdə ABŞ ilə İran arasında birbaşa hərbi toqquşma nə dərəcədə realdır?

... Ən son kəşfiyyat məlumatlarına görə, İran ikiqat təyinatlı raket texnologiyalarını inkişaf etdirməkdə davam edir. Son altı ay ərzində İran İslam Respublikası 3000 km-ə qədər məsafəyə malik ballistik raketlərin döyüş başlıqlarını modernləşdirməklə məşğuldur. Bu prosesdə Şimali Koreya texnologiyalarından istifadə edilir. İşlər Şahrud, Səmnan və Surxə-Həsər hərbi-elmi komplekslərində, İran Müdafiə Nazirliyinə tabe olan Müdafiə İnnovasiyaları və Araşdırmaları Təşkilatı (SPND) tərəfindən həyata keçirilir.

Bu səyləri İran rəhbərliyinin nümayişkaranə bəyanatları müşayiət edir. İranın xarici işlər naziri Abbas Araqçı bildirib ki, Tehran “nə diktəyə, nə də suveren hüquqlarına qoyulan məhdudiyyətlərə dözməyəcək”. O, eyni zamanda bəyan edib ki, İran nüvə silahı əldə etməyə can atmır, lakin xarici müdaxilə olacağı təqdirdə “asimmetrik cavab” verməyə hazırdır.

ABŞ 2018-ci ildən bəri ilk dəfə olaraq Omanın paytaxtı Məskətdə İranla birbaşa danışıqları bərpa edib. Amerika nümayəndə heyəti gərginliyin azaldılması üçün nüvə infrastrukturunun sökülməsini, uranın zənginləşdirilməsi səviyyəsinin endirilməsini və MAQATE-nin hərbi obyektlərə buraxılmasını əsas şərt kimi irəli sürüb. ABŞ Prezidenti Donald Tramp danışıqları “İran üçün təhlükəli vəziyyət yaranmazdan öncə son şans” adlandırıb.

Eyni zamanda ABŞ Fars körfəzi regionunda hərbi mövcudluğunu gücləndirib: Dieqo-Qarsiya bazasına “B-2” strateji bombardmançıları, Aralıq dənizinin şərqinə isə aviadaşıyıcı zərbə qrupu yerləşdirilib. Küveyt və Bəhreyndə THAAD və Patriot hava hücumundan müdafiə sistemləri aktivləşdirilib.

İsrail amili gərginliyin əsas xarici təkanverici qüvvəsinə çevrilib. İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu ABŞ Senatının nümayəndələri ilə qapalı brifinq zamanı açıq şəkildə bildirib ki, “İranın diplomatik yolla cilovlanması üçün vaxt bitib”. Axios nəşrinin məlumatına görə, İsrail tərəfi Vaşinqtona İranın 6–9 ay ərzində nüvə başlığı hazırlamağa hazır olduğunu iddia edən bir sıra kəşfiyyat materiallarını təqdim edib.

Netanyahunun bu addımı ABŞ-ı İsrailin təkbaşına başlamağa cəsarət etmədiyi bir qarşıdurmaya cəlb etmək cəhdidir. Bu strategiya İsrail tərəfindən ilk dəfə istifadə olunmur – 2002–2003-cü illərdə İraqla bağlı oxşar ssenari reallaşdırılmışdı.

İran xəbərdarlıq edib ki, ərazisindən zərbə endirilən istənilən ölkə avtomatik olaraq münaqişə tərəfinə çevriləcək. Bu siyahıya Qətər, Bəhreyn, Küveyt, İraq, Türkiyə və BƏƏ daxildir. Ankara öz növbəsində bölgədəki tarazlığın pozulması ehtimalından narahatlığını ifadə edərək, hər iki tərəfi “dərhal diplomatiya çərçivəsinə qayıtmağa” çağırıb.

Rusiya və Çin BMT Təhlükəsizlik Şurasında birgə bəyanatla çıxış edərək, İrana qarşı zərbənin “geri dönməz nəticələrə” səbəb olacağını bəyan ediblər. Rusiya xarici işlər naziri Sergey Lavrov qeyd edib ki, Moskva “müttəfiq dövləti olan İranın işlərinə hərbi müdaxiləyə imkan verməyəcək”, bu da həm siyasi, həm də enerji sahəsindəki əməkdaşlığa aiddir.

Sərt ritorikaya baxmayaraq, Məskətdə danışıqlar davam edir. “El País” qəzetinin qiymətləndirməsinə görə, tərəflər humanitar və texniki məsələlər üzrə “məhdud irəliləyiş” əldə ediblər. Lakin nüvə məsələsində mövqelər kökündən fərqlənir. İran öz elmi potensialının qismən tanınmasını və uranın 60 faizə qədər zənginləşdirilməsi hüququnun saxlanmasını tələb edir. ABŞ isə 2015-ci il üzrə Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planına (Sazişə) qayıdışa israr edir.

“Global Firepower” məlumatına əsasən, İranın hərbi potensialı ABŞ-dan xeyli zəifdir:

Hərbi büdcə: İran — təqribən 9 milyard dollar, ABŞ — təqribən 816 milyard dollar

Döyüş təyyarələri: İran — 200, ABŞ — 13 300

Tanklar: İran — 1600, ABŞ — 6600

Hərbi dəniz donanması: İran — 398 ədəd (dron və katerlər daxil), ABŞ — 484 ədəd (aviadaşıyıcılar və atom sualtı qayıqları ilə)

Lakin İranın üstünlüyü onun regionda möhkəmlənmiş proksi tərəfdaşlarında və strateji coğrafi imkanlarındadır: Livanda “Hizbullah”, İraqda və Yəməndə şiə silahlı birləşmələri, habelə dünyanın 20 faizə yaxın neft ixracının keçdiyi Hörmüz boğazını bağlamaq bacarığı.

Proqnoz: üç ssenari

1. Məhdud eskalasiya. Ən real ssenari budur. ABŞ İranın nüvə obyektlərinə lokal zərbələr və ya 2010-cu ildəki “Stuxnet” əməliyyatı kimi kiberhücumlar həyata keçirə bilər. İranın cavabı asimmetrik olacaq — proksi qüvvələr və enerji təzyiqi vasitəsilə.

2. Tammiqyaslı müharibə. Qısamüddətli perspektivdə ehtimalı azdır, lakin danışıqların pozulması və İsrailin təxribatı fonunda mümkündür. Belə müharibə bütün Yaxın Şərqi əhatə edə və qlobal neft böhranına səbəb ola bilər.

3. Diplomatik tənzimləmə. Bu ssenari yalnız Avropa Birliyi, Çin və Rusiyanın fəal vasitəçiliyi ilə mümkündür. İran nüvə proqramını müvəqqəti dondurmağa və bunun müqabilində bəzi sanksiyaların qaldırılmasına razı ola bilər.

... ABŞ–İran münasibətlərində həlledici mərhələ yaşanır – bu, bifurkasiya nöqtəsidir, yəni buradan sonra kəskin dəyişikliklər mümkündür. Artan ritorikaya baxmayaraq, hər iki tərəf müharibənin qiymətini anlayır. Diplomatik imkanlar pəncərəsi hələ açıqdır, lakin bu pəncərə sürətlə daralır.

Yaxın 3 ayda məhdud münaqişə ehtimalı – 55 faiz

Tammiqyaslı müharibə ehtimalı – 20 faizdən çox deyil

Diplomatik həllin ehtimalı – təxminən 25 faiz, beynəlxalq dəstək olacağı halda.