Paşinyan hazırda ölkənin yeni tarixində ən radikal ideoloji islahatı həyata keçirməyə çalışır. Onun “real Ermənistan” doktrinası iki əsas dayağa söykənir: beynəlxalq hüquqla tanınmış sərhədlər çərçivəsində mövcud olan dövlətin tanınması və keçmişdəki revanşizmə, daimi hərbi səfərbərliyə təkan verən miflərdən imtina. 2025-ci il fevralın 19-da etdiyi proqram çıxışında baş nazir açıq şəkildə bəyan etmişdi ki, dövlətin özü Vətəndir, vətənpərvərlik isə həmin dövlətin hüquq və vəzifələrinin möhkəmləndirilməsidir.

Hazırkı Konstitusiyanın “minalanmış” hissəsi – preambula – 1990-cı il Müstəqillik Bəyannaməsinə istinad etməklə, “Qarabağla birləşmə” aktlarını hüquqi zəncir kimi saxlayır. Bakı bu müddəanı Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə yönəlmiş iddiaların davamı kimi qiymətləndirir.

Məhz buna görə Paşinyan fevraldan etibarən yeni Konstitusiya layihəsini referenduma çıxarmaq niyyətini elan edib. O, bunu xarici diktə ilə yox, ölkənin indiki prioritetlərinə uyğun dəyişiklik kimi təqdim edir.

Siyasi kontekst aydındır: Ermənistan artıq 2022–2023-cü illərdə Avropa İttifaqı platformalarında Azərbaycanın 86 600 kv.km-lik ərazi bütövlüyünü tanıyıb. İndi Paşinyan bu tanımanı diplomatik bəyanatlardan çıxarıb, əsas qanuna salmaq istəyir. Bu, beynəlxalq hüquqla təsbit olunmuş reallığın daxili hüquqa köçürülməsi deməkdir.

2025-ci ilin avqustunda Vaşinqtonda imzalanan birgə bəyannamə bu kursa siyasi çərçivə verdi: suverenliyin qarşılıqlı tanınması, ərazi iddialarından imtina, texniki razılaşmaların ardıcıllığı. Paketdə iqtisadi-ticarət ölçüsü də var: Ermənistanın cənubundan Naxçıvana tranzit dəhlizi, qarşılıqlı nəqliyyat hüquqları və beynəlxalq investisiya imkanları. Bakı üçün bu, uzun illərin kommunikasiyalardakı blokadasını aradan qaldırmaq və Orta Dəhlizə inteqrasiya deməkdir; İrəvan üçün isə iqtisadi təcriddən çıxış imkanı.

Lakin Paşinyanın qarşısında ciddi daxili maneələr var. Ən güclü institusional müqavimət – əsrlər boyu dəyişməz dogmaların daşıyıcısı olmuş Erməni Apostol kilsəsi. 2025-ci ilin iyununda Eçmiədzin və digər şəhərlərdə arxiyepiskop Vazgen Qalstanyan və mitropolit Mikael Acapanyanın tərəfdarları ilə polis arasında toqquşmalar, yüksək rütbəli ruhanilərin saxlanılması bu qarşıdurmanı dərinləşdirib.

Kilsə və mühafizəkar müxalifət Konstitusiya dəyişikliyini “tarixi və inancın müdafiəsi” kimi çərçivələyərək, küçə mobilizasiyasına nail olmağa çalışır.

İctimai rəy parçalanıb. 2025-ci ilin iyulunda keçirilən sorğuda respondentlərin 61%-i heç bir siyasətçiyə etibar etmədiyini bildirib, Paşinyana etibar edənlərin payı isə 13%-ə düşüb. Bu, referenduma gedən yolda “sakit əksəriyyət”ə və siyasi apatiyaya ümid edilməsini, amma eyni zamanda kəskin riskləri göstərir.

Bununla belə, artıq reallığa çevrilmiş faktlar da var. 2024-cü ilin mayında Ermənistan Qazaxın dörd kəndini Azərbaycana qaytardı, həmin il sərhəddə ilk nişanlayıcı lövhələr quraşdırıldı. Bu, İrəvanın daxili təzyiqlərə baxmayaraq razılaşdırılmış delimitasiya addımlarını ata bildiyini sübut etdi.

İqtisadi baxımdan da yeni kurs rasionaldır. BVF və Dünya Bankının proqnozlarına görə, Ermənistanın 2025-ci ildə iqtisadi artımı 4–4,5% olacaq, lakin əvvəlki illərin müvəqqəti amilləri (miqrasiya, xidmət sektoru) artıq zəifləyir.

Yeni impuls ancaq kommunikasiya xətləri, logistika və xarici sərmayələrdən gələ bilər. Orta Dəhlizin 2021–2024-cü illərdə kəskin artan tranzit həcmləri bu baxımdan nümunədir.

Beynəlxalq mühit də dəyişir. Ermənistan 2024-cü ilin fevralından Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatında iştirakını dayandırıb, 2025-ci ildə ABŞ və Aİ ilə strateji sənədlər imzalayıb. Bu, Moskvanın və digər “spoiler”lərin manevr imkanlarını azaldır və Vaşinqton razılaşmalarına hüquqi dayaqlar əlavə edir.

Paşinyanın uğur şansı dörd şərtlə yüksələcək: referendumun tarixi 2026-cı il seçkilərindən əvvəl təsbit olunmalı; məğlubiyyət travması yaşamış sosial qruplara kompensasiya mexanizmləri təqdim edilməli; ABŞ və Aİ ilə razılaşdırılmış investisiya planı dərhal işə salınmalı; tranzit məsələsində suverenlik və keçid rejiminin ayrılması ilə bağlı qarşılıqlı təminatlar verilməlidir.

Əgər referendum 2026-cı ildə baş tutarsa, Bakı ilə İrəvan arasında sülh sazişi artıq texniki məsələ olacaq: hüquqi baryer aradan qalxacaq, beynəlxalq çərçivə formalaşıb.

Əks halda, Ermənistan xarici siyasətdə tanınmış sərhədləri qəbul edib, daxildə isə keçmişə bağlı “boz zona”da qalmaq riskini daşıyacaq.

Bakı üçün isə iki prioritet qalır: addım-addım delimitasiya və kommunikasiya bağlantılarının bərpası, eləcə də Ermənistanın Konstitusiyasından ərazi iddialarını tamamilə çıxarması. Bu baş verdiyi an “nə vaxt” sualı doğrudan da qaçılmaz olacaq.