Son illərdə Rusiyada baş verən hüquq-mühafizə reydləri və etnik motivli zorakılıqlar Azərbaycan cəmiyyətində dərin narahatlıq doğurur. Əslində, bu hal yeni deyil. Son 30 ildə Rusiya ərazisində yaşayan azərbaycanlılar dəfələrlə həm məişət səviyyəsində ayrı-seçkiliyə, həm də hüquq-mühafizə orqanlarının sərt və qeyri-mütənasib müdaxilələrinə məruz qalıb.

2006-cı il Moskva reydləri: 2006-cı ilin yayında Moskvanın iri bazarlarında və anbarlarında keçirilən kütləvi reydlər çox sayda azərbaycanlının həyatına təsir etmişdi. Rusiya polisi və Federal Miqrasiya Xidməti, qaçaqmalçılıq və icazəsiz əmək fəaliyyəti ilə mübarizə bəhanəsi ilə yüzlərlə azərbaycanlını saxlamışdı. Şahidlərin sözlərinə görə, saxlanılanlara qarşı kobud rəftar, saatlarla soyuq otaqlarda qanunsuz saxlanma, fiziki təzyiq və təhqiramiz davranış halları müşahidə olunub. Hüquq müdafiəçiləri həmin vaxt bəyan edirdilər ki, reydlər əsasən qafqazlılara qarşı yönəlib və etnik diskriminasiya elementləri daşıyıb.

2013-cü il Biryulevo hadisələri: Moskvanın Biryulevo rayonunda 2013-cü ilin oktyabrında baş verən kütləvi iğtişaşlar təkcə azərbaycanlıların deyil, bütün Qafqaz mənşəli insanların yaddaşına həkk olunub. Orxan Zeynalov adlı azərbaycanlının bir rus gəncini qətlə yetirdiyi iddiası şəhərdə millətçi hissləri alovlandırmış, minlərlə insan küçələrə çıxaraq “azərbaycanlıları qovun” şüarları ilə talançılığa başlamışdı. Ticarət mərkəzləri dağıdılıb, onlarca azərbaycanlı döyülərək xəstəxanalara yerləşdirilmişdi. Hadisədən sonra Rusiya hüquq-mühafizə orqanları 1200-dən çox azərbaycanlını saxlayıb müvəqqəti saxlama mərkəzlərinə göndərmiş, yüzlərlə insan deportasiya riski ilə üzləşmişdi. Bu olay beynəlxalq mediada da geniş işıqlandırıldı və etnik zəmində zorakılığın nümunəsi kimi tarixə düşdü.

2019–2020-ci illər – Moskva və ətraf bölgələrdə təzyiqlər: Son dövrlərdə də oxşar hallar davam edib. 2019 və 2020-ci illərdə Moskvaətrafı rayonlarda — Domodedovo, Lyubertsı, Ximki kimi yerlərdə miqrasiya qaydalarının yoxlanılması adı altında kütləvi reydlər həyata keçirilib. Azərbaycanlı fəhlələr və kiçik sahibkarlar əsas hədəf olub. Bəzi məlumatlara görə, saxlanılan şəxslərin sənədləri qaydasında olsa belə, hüquq-mühafizə əməkdaşları tərəfindən zor tətbiq olunub, bəzən təhqiramiz ifadələr işlədilib, ailələrin yanında alçaldıcı rəftar edilib. Ədalətli araşdırma tələblərinə baxmayaraq, çox hallarda işlər ört-basdır edilib.

Məişət zəminində ayrı-seçkilik və zorakılıq: Rusiyada yaşayan azərbaycanlılara qarşı məişət səviyyəsində də ayrı-seçkilik hallarının baş verdiyini görürük. Məsələn, son illərdə azərbaycanlı tələbələrin, taksi sürücülərinin, kiçik sahibkarların hücuma məruz qalması, döyülməsi, bəzən qətlə yetirilməsi barədə yerli və beynəlxalq media müntəzəm məlumat yayıb. Ən narahatedici məqam isə budur ki, belə cinayətlərin istintaqı çox vaxt ləngiyir, qurbanların ailələri illərlə ədalət axtarır, bəzən isə ədalətə nail ola bilmir.

Rusiyada fəaliyyət göstərən hüquq müdafiəçiləri dəfələrlə xəbərdarlıq ediblər ki, hüquq-mühafizə orqanlarının qafqazlılara münasibətdə xüsusi sərt yanaşma üsulu formalaşıb. Rusiya hüquq-mühafizə orqanlarının qafqazlılara qarşı güc tətbiqetmə praktikası çox sərtdir və bu, etnik zəmində ayrı-seçkilik təəssüratı yaradır.

Hüquq-mühafizə qüvvələrinin bəzi əməliyyatlarında qafqazlılara qarşı qeyri-mütənasib güc tətbiqi, qanunsuz saxlamalar və kobud rəftar halları faktiki olaraq sənədləşdirilib.

Beynəlxalq hüquq mütəxəssislərinin fikrincə, bu praktika həm Rusiyanın daxili qanunlarına, həm də insan hüquqlarını qoruyan beynəlxalq konvensiyalara ziddir. Azərbaycan vətəndaşları Rusiya ərazisində qanunla müdafiə olunmalı, hüquqları pozulduqda isə şəffaf istintaq aparılmalı, günahkarlar məsuliyyətə cəlb edilməlidir.

Yekaterinburqda baş verən son hadisə göstərdi ki, problem sistemlidir və zaman-zaman təkrarlanır. İctimai rəyin qəzəbi, Azərbaycan hökumətinin sərt diplomatik mövqeyi tamamilə əsaslıdır. Bu gün artıq aydındır ki, hüquqi və beynəlxalq mexanizmlərin aktiv şəkildə işə salınması vacibdir. Beynəlxalq müşahidəçilərin iştirakı, hüquqi prosedurların açıq aparılması və medianın prosesə nəzarəti bu cür halların gələcəkdə qarşısını ala bilər.

Azərbaycan cəmiyyəti və dövləti haqlı olaraq tələb edir: Rusiyada yaşayan azərbaycanlıların hüquqları qorunmalıdır, hüquq-mühafizə strukturlarının sərt və qeyri-obyektiv yanaşması kökündən dəyişdirilməlidir. Əks halda, Yekaterinburq faciəsi, təəssüf ki, nə birinci olacaq, nə də sonuncu.