Rəqəmsallaşma ilə həyatımıza daxil olan smartfon, planşet və kompüter kimi portativ cihazlar gündəlik fəaliyyətimizin əvəzolunmaz hissəsinə çevrilib. Bu cihazlar həm də uşaqların təhsili, əyləncəsi və sosial əlaqələri üzərində böyük təsirlər yaradır. Rəqəmsal media indi istənilən vaxt və hər yerdə əlçatan olub. Bu, uşaqlara sosial mediada vaxt keçirməyə, internetdə gəzməyə və video oyunlar oynamağa imkan verir. Bununla belə, rəqəmsal cihazlara əlçatanlığın artması sağlam istifadə və asılılıq arasındakı sərhədləri pozur.

Uşaqlar və gənclər risk altındadır

Xüsusilə də uşaq və yeniyetmələr yetişməmiş düşüncə tərzinə görə cib telefonlarına, video oyunlarına və sosial mediaya aludəçilik yaradırlar. Bu vəziyyət rəqəmsal asılılıq deyilən problemi yaradır. Rəqəmsal asılılıq dedikdə mobil telefonlar, kompüterlər, internet, video oyunlar və sosial media kimi cihazlarla həddindən artıq məşğul olmaq nəzərdə tutulur. Məlumdur ki, bu cür asılılıqlar bütün dünyada ciddi ictimai sağlamlıq probleminə çevrilib. Beləliklə, bu problemin öhdəsindən səmərəli gələ bilərikmi, yoxsa nəzarəti itirib ona qapılırıq?

Rəqəmsal asılılıqla bağlı mühüm tədqiqat sahələrindən biri problemli oyun davranışıdır. Texnologiyanın inkişafı ilə oyun dünyası daha mürəkkəbləşib və oyundaxili alışlar və mükafat qutuları kimi elementlər oyunçuları həddindən artıq xərcləməyə vadar edir. Problemli oyunlar oynayan şəxslər qumar aludəçiləri kimi eyni maliyyə tələsinə düşürlər. Həddindən artıq xərcləmə və borc alma, xüsusən də tənzimlənməmiş oyun məhsullarında ümumi problemdir.

Problemli oyunlar bütün dünyada əsas sağlamlıq problemi hesab olunur. Bir çox oyunçu oyunlarını əyləncəli bir vasitə hesab etsə də, bəzi insanların bu mövzuda köməyə ehtiyacı olduğunu etiraf etməliyik. Gənc oyunçular üçün oyun vərdişlərini digər həyat fəaliyyətləri ilə balanslaşdırmaq xüsusilə vacibdir. Buna görə də, uşaqlarda və gənclərdə rəqəmsal alətlərdən qeyri-sağlam istifadə vərdişlərinin qarşısını almaq üçün təhsil resursları və strategiyaları lazımdır. Bu vəziyyətin qarşısını almaq üçün oyundaxili alışlarla bağlı daha çox araşdırma aparılmalı və bu məsələ ilə bağlı qaydalar tətbiq edilməlidir.

Rəqəmsal asılılıq uşaqların və yeniyetmələrin fiziki və psixi sağlamlığına mənfi təsirlər yaradır. Asılılıq təkcə göz xəstəliyi və piylənmə kimi fiziki problemlərə deyil, həm də diqqət çatışmazlığı, depressiya və narahatlıq kimi psixiatrik problemlərə səbəb olur. Oyun asılılığının ən çox görülən əlamətinin depressiya olduğu, internetdən tez-tez istifadə edən fərdlərdə sosial narahatlıq və əqli qüsurların çox olduğu bilinir. Bundan əlavə, rəqəmsal asılılıq akademik müvəffəqiyyətə mənfi təsir göstərir və aşağı motivasiyaya səbəb olur.

Məktəbdə telefon qadağası nə dərəcədə effektivdir?

Son illər gənclər arasında mobil telefondan istifadə çox geniş yayılıb. Dünyada bir çox uşaq məktəb vaxtı və dərsdən kənarda mobil texnologiya vasitəsilə ünsiyyət qurur. Tələbələr internetdə axtarış etmək, sosial mediada ünsiyyət qurmaq və proqramlar arasında səmərəli və səylə keçid etməkdə bacarıqlı ola bilərlər, lakin onlar həm də informasiya ilə sıxılır və rəqəmsal savadlılıqla mübarizə aparırlar.

Təhsildə texnologiyadan istifadə təcrübələri uzun illərdir dəstəklənsə də, dünyanın bir çox təhsil bölgələrində telefon qadağaları tətbiq edilir. Qadağaların ilk dalğası 1980-ci illərin sonu və 1990-cı illərin əvvəllərində Şimali Amerikada başladı. Bu dövrdə bir çox məktəb sektorları şagirdlərin məktəbdə mobil telefon və mesajlaşma cihazlarından istifadə etməsinə mane olan siyasət və ya qanunlar tətbiq etməyə başladı. Son zamanlar Kanada, Fransa, İspaniya və İsveçdə bu məsələ ilə bağlı qadağalar tətbiq olunmağa başlayıb. Bu məhdudiyyətlər müxtəlifdir, məsələn, bəzi məktəblər məktəb ərazisində heç bir cihaza icazə vermir və ya onların kilidli çantada olmasını tələb edir, bəzi məktəblər isə onların çantada və ya cibdə saxlanmasına icazə verir, lakin onlardan istifadə etmək icazəsi yoxdur.

Mobil telefon məhdudiyyətlərinin şagirdlərin öyrənmələri və məktəblərdə akademik nailiyyətləri ilə əlaqəsini araşdıran çoxlu araşdırmalar var. Lakin tədqiqat dizaynları, nümunə ölçüləri, qadağaların əməliyyat tərifləri və akademik nəticələrdəki dəyişikliklərin ölçülməsi üsullarında fərqlər tapıntıların uzlaşdırılmasını çətinləşdirir. Bu mürəkkəbliyə görə, siyasətin hazırlanmasının nəticələrini şərh etmək nüanslı və diqqətli yanaşma tələb edir. Məktəblərdə tətbiq edilən telefon qadağaları şagirdlərin akademik uğurlarına müsbət təsir göstərə bilər. Bununla belə, bu qadağaların təsiri ilə bağlı araşdırmalar göstərir ki, nəticələr mürəkkəbdir və ölkələr arasında dəyişir.

Rəqəmsal asılılığın qarşısını necə ala bilərik?

Rəqəmsal asılılıqlarla mübarizədə psixotəhsil mühüm rol oynayır. Psixotədris proqramları rəqəmsal alətlərdən sağlam istifadə, stressin idarə edilməsi, sərhədlərin müəyyən edilməsi və alternativ fəaliyyətlər kimi mövzuları öyrətmək məqsədi daşıyır. Uşaqlara erkən yaşda məktəbdə psixotərbiyə proqramları verilməli, müəllimlər və valideynlər bu prosesdə fəal iştirak etməlidirlər. Beləliklə, valideynlər də övladlarının rəqəmsal vasitələrdən necə istifadə etmələrinə nəzarət etməli və oynanılan oyunun məzmunu haqqında məlumatlandırılmalıdırlar.

Məktəb əsaslı psixotəhsil proqramlarını qiymətləndirən tədqiqatlar ümumiyyətlə bu proqramların faydalı olduğunu göstərir. Ancaq bu təhsilin ən erkən yaşda, yəni 8-10 yaş arasında verilməsi vacibdir. Bundan əlavə, bəzi tədqiqatçılar proqramların xaricdən idarə edilməkdənsə, müəllimlər də daxil olmaqla məktəb işçiləri tərəfindən dəstəklənməsini tövsiyə edirlər. Eynilə, qərarların qəbul edilməsi, proqramların hazırlanması və idarə edilməsində xəstəxanalar, psixi sağlamlıqla bağlı maraqlı tərəflər və valideynlərlə məsləhətləşmələr aparılmalıdır. Bu cür müzakirələrdə diqqət yetirilən digər vacib məqam siyasətin inkişafında gəncin rolunun və hüquqlarının tanınmasıdır. Buna görə də gənclərlə profilaktika proqramlarının dizaynı və formatı və onların proqramların necə fəal iştirakçısı ola biləcəkləri barədə məsləhətləşmələr vacibdir.

Rəqəmsal asılılığa qarşı hazırlanmış proqramların əsas mövzusu gəncləri dəyişiklik etməyə “məcbur etmək”dənsə, dəyişikliyə görə məsuliyyət hiss etdirmək daha səmərəlidir. Bu halda müsbət dəyişikliklər ehtimalı daha yüksək və onları gücləndirmək mümkün olar. Bundan əlavə, bu proqramlar problemli oyunçuları qurban kimi və ya gənclərin nümunəvi xarakteri kimi görməsinin qarşısını almalıdır. Rəqəmsal asılılığa qarşı proqramlar problemləri həll etmək üçün bacarıqları və problemlərin həllini vurğulamalıdır.