Müasir təbliğat sistemlərinin insanların düşüncə və meyllərinə nəhəng təsiri haqqında deyilənlər, insanı bu sistemlərin rəhbər tutduğu yarı maşına çevirməyəcək. Əksinə, mən bu fikrin mütləq qəbul edilməsinin müdrikliyə və bəşəriyyətin tarixi təcrübəsinə zidd olduğunu müdafiə edirəm. Biz hamımız bilirik ki, davamlı tərəqqi bəşər tarixinin daimi xüsusiyyətidir. Bu gün insanın istehsal etdiyi bilik və maddi məhsullar bizim vəziyyətimizlə, məsələn, bəşəriyyətin min il əvvəlki vəziyyəti arasında böyük fərqin bariz sübutudur. İndiki insanlar bir ildə əcdadlarımızın onilliklərdə əldə etdiyindən daha çox elm öyrənirlər. Əcdadlarımızın mücərrəd düşüncəsində belə təsəvvür edə bildiklərindən daha çox qida, enerji resursları və yaşayış vasitələri istehsal edir.

Yaxşı, tərəqqinin mənasını düşünün. Onun mahiyyəti hakim ideyalara, adi fikirlərə, adət-ənənələrə qarşı üsyan deyilmi?

Təsəvvür edin ki, Nikolay Kopernik Yerin kainatın mərkəzi olması və Günəşin onun ətrafında fırlanması kimi irsi qaydaya qarşı üsyan etməyib. Fizika və astronomiya, bu gün rabitə, aviasiya, iqlim və hava proqnozu, kənd təsərrüfatı istehsalının inkişafı olmasaydı Nəticələrini yaşadığımız sahələrdə o, böyük sıçrayış ola bilərdimi? Həmin günlərdə kilsə qədim yunan astronomu Ptolemeyin Yerin kainatın mərkəzi olması nəzəriyyəsini qəbul etdi. Buna görə də Kopernik bu nəzəriyyəyə qarşı çıxdığı üçün təcrid və xaric edilmə ilə üzləşdi və həyatının son aylarına qədər yeni nəzəriyyəsini ehtiva edən kitabı nəşr etməkdə kifayət qədər tərəddüd etdi.

Bir daha nəzər salaq ki, Alan Turinq 1938-ci ildə hazırladığı ağıllı kalkulyator modelindən ilkin uğursuzluqlara və həmkarlarının və işəgötürənlərinin lağ etməsinə baxmayaraq, ondan möhkəm yapışmadı. Bu çağda dünyanın həyatın dinamosuna çevrilmiş kompüterlərimiz və internetimiz olardımı? Bu, o və əslində bütün bəşəriyyət tarixi sübutdur ki, insanın mahiyyəti hökmran və məlum olana üsyan etməkdir, ona tabe olmaq deyil.

Baxmayaraq ki, real həyata baxanda görünür ki, insanların əksəriyyəti səhnəni pərdə arxasından idarə edən “görünməz əllərin” manipulyasiyalarından az-çox təsirlənir.

Bəs biz təbliğatın və sosial mühitin insan düşüncəsinə və davranışına təsiri ilə bağlı elmi cəhətdən sübut edilmiş qənaəti bu ifadəni mütləq qəbul etməkdən imtina etməyimizlə necə tarazlaşdıra bilərik?

Paradoksa aydınlıq gətirmək üçün cisimlərin reallığı ilə onların şüurdakı təsviri arasındakı fərq haqqında müasir fəlsəfənin qabaqcıllarından olan İmmanuel Kantın fikrinə müraciət edək.

Qədim filosoflar qeyd edirdilər ki, cisimlərin zehni görüntüsü həmişə onların reallığına uyğun gəlmir. Kimsə sizə bir yarış atı təklif edəndə, yəqin ki, indiyə qədər gördüyünüz ən gözəl atın obrazı ağlınıza gələcək. Halbuki atı reallıqda görəndə onun beyninizdəki obrazdan fərqli olduğunu görəcəksiniz.

Bu filosoflar da deyirdilər ki, nəyisə müşahidə etmək bu ikiliyə son qoyur, çünki zehni obraz reallıqla üst-üstə düşür. Ərəblər də keçmişdə “görmək eşitmək kimi deyil” deyiblər. Bununla belə, İmmanuel Kant düşünür ki, bir şeyə baxdığınız zaman onu beyninizdəki obraz vasitəsilə görürsünüz, bu da çox vaxt reallıqla az-çox ziddiyyət təşkil edir. Beləliklə, öz gözlərinizlə görsəniz də, fərq mövcud olmağa davam edir. Bu məqam cisimlərin reallığı bir yana qalsın, onların psixi obrazını qurmağa çalışan təbliğatın mövzusudur.

Amma Kant da deyir ki, insan zehni tək səviyyədə deyil və o, bu barədə tamamilə haqlıdır. Gündəlik həyatınızı idarə edən praktik bir ağıl var. Nəzəri ağıl da var ki, şeylərin reallığı üzərində fikirləşir və onların mənasını sökür, onu aşmaq üçün onların zahiri görünüşünün arxasında nə dayandığını axtarır, beləliklə, ona ehtiyacdan qaçır və ya onu ondan uzaqlaşdırmağa imkan verəcək bir şeylə əvəz edir. Məsələn, təyyarənin ixtirasının motivi insanların avtomobilin coğrafiyanın məhdudiyyətlərini aşa bilməyəcəyini düşünmələri idi, baxmayaraq ki, o zamanlar heç kim dəmir bir avtomobilin havada uça biləcəyini təsəvvür etmirdi. Təbliğatın, təhsilin, mühitin təsirinə qarşı üsyan edən və öz yolunu seçən ağıldır.

Bu mövzuya sonra qayıdacağam. Bununla belə, mövzunun həlledici məqamını vurğulamaq istərdim ki, real həyatda iki paralel vəziyyət var; bu reallığa şübhə etmək, dünyanın fərziyyələrinə üsyan etmək yerinə, insanlarla və sürü davranışı ilə hərəkət etmək. Birincisi ağılın dəyərini və onun insan tərəqqinin mühərriki olduğunu vurğulayır, ikincisi nizamı və psixoloji rahatlığı gücləndirir.