Azərbaycanı təsvir etmək üçün ən güclü metaforalardan biri, bəlkə də, “ev” anlayışıdır. Bu evin bünövrəsi tarixdir, divarları xalqların birgə yaşam təcrübəsidir, damı isə bu birliyin qoruyucusu olan dövlətdir. Hər mərtəbəsində bir xalq, hər otağında bir dil, bir rəng, bir yaddaş yaşayır. Bu evin həyətində isə min illərin inamı – məbədlər var: minarəsi göyə ucalan məscid, zəng sədası eşidilən kilsə, Tövrat oxunan sinaqoq. Bu mənzərə təkcə coğrafi və etnik müxtəlifliyin deyil, həm də dərin fəlsəfi və sosial harmoniyanın simvoludur.

Müxtəliflik nə üçün dəyərdir?

Müxtəliflik, əksər hallarda, yanlış anlaşılır: onu qarışıqlıq və ya qarşıdurma potensialı kimi görənlər az deyil. Halbuki müxtəliflik, təbiətin də, cəmiyyətin də özül prinsiplərindən biridir. Elmdə belə bir qanun var: sistemin davamlılığı onun müxtəlifliyinə bağlıdır. Monokultur sistemlər (istər təbiətdə, istərsə də sosial aləmdə) zərbələrə davam gətirə bilmir. Azərbaycan isə bu qanunun canlı sübutudur: burada yaşayan xalqlar bir-birini zənginləşdirir, bir-birinin boşluğunu tamamlayır, bir yerdə bütöv bir mənzərə yaradır.

Bu torpağın yaddaşı qədimdir. Qafqaz Albaniyasından tutmuş, Səfəvilər dövrünə, oradan müasir müstəqil Azərbaycan Respublikasına qədər bütün mərhələlərdə bir çox xalqlar birgə yaşayıb, dövləti birgə qurub, mədəniyyəti birgə formalaşdırıb. Talış, ləzgi, avar, tat, udin, rus, yəhudi və digərləri bu evin sakinləridir – onlar nə qonaqdır, nə də kirayəçi. Onlar bu evin memarlarıdır.

Tolerantlıq – dözmək deyil, dəyər verməkdir

Tolerantlıq çox zaman “bir-birinin mövcudluğuna dözmək” kimi başa düşülür. Amma əsl tolerantlıq, fərqliliyə dəyər verməkdir. Azərbaycan bu fəlsəfəni yaşayır. Dövlət dini, dili və etnik kimliyi fərqli olan hər kəsə eyni hüquqları tanıyır. Məktəblərdə öz ana dilində təhsil, dini bayramların azad qeyd edilməsi, mədəniyyət mərkəzlərinin yaradılması bu siyasətin konkret təzahürləridir.

Dinlərarası harmoniyanın həyəti

Azərbaycanın “ev” həyəti – yəni onun ictimai həyatı – təkcə etnik deyil, dini baxımdan da rəngarəngdir. İslamın şiə və sünni təriqətləri ilə yanaşı, xristianlıq və yəhudilik burada dərin kök salıb. Onların ibadət məkanları yanaşı inşa olunub – təkcə fiziki olaraq deyil, həm də mənəvi olaraq. Bu, sadəcə dözümlülük deyil, qarşılıqlı ehtiramın nəticəsidir.

Bu model niyə vacibdir?

Dünyanın bir çox bölgəsində fərqlilik konfliktin səbəbi kimi təqdim olunduğu halda, Azərbaycan onu birliyə çevirə bilmiş nadir nümunələrdəndir. Bu model təkcə bizim üçün yox, bəlkə də bütün dünya üçün bir dərsdir: fərqlilik təhlükə deyil, fürsətdir – əgər düzgün qurulmuş “ev”in içində yaşanırsa.

Nəticə olaraq, Azərbaycan bir coğrafiyadan daha çox, bir fəlsəfədir. O fəlsəfə ki, müxtəlifliyi parçalanma yox, bütövləşmə fürsəti kimi görür. O fəlsəfə ki, keçmişə hörmətlə yanaşır, bu günü sülh içində yaşayır və gələcəyə ümidlə baxır. Və nəhayət, o fəlsəfə ki, öz evini hər bir sakininin kimliyinə hörmətlə tikir.