Azərbaycanda ali məktəblərə qəbul sistemi uzun illərdir ki, Dövlət İmtahan Mərkəzi (DİM) tərəfindən mərkəzləşdirilmiş qaydada həyata keçirilir. Lakin bu sistemin mövcud formatı və məzmunu təkcə ali təhsilə qəbul prosesini yox, bütün ümumtəhsil sistemini, məktəbin funksiyalarını, müəllim-şagird münasibətlərini və ailələrin sosial-psixoloji durumunu kökündən sarsıdır. Məhz bu səbəbdən DİM-in həyata keçirdiyi qəbul imtahanı sistemi artıq təkcə bir ölçmə mexanizmi deyil, həm də təhsil sisteminin deformasiyasının əsas səbəbkarına çevrilmişdir.

Bu gün məktəb – nəzəri olaraq şagirdin təlim-tərbiyə, şəxsiyyət kimi formalaşması, sosiallaşması, bacarıq qazanması üçün nəzərdə tutulmuş məkan – faktiki olaraq DİM-in imtahanlarına hazırlaşdırma bazasına çevrilib. Fənlər yalnız DİM-in test kitabçalarına uyğun tədris edilir, təlim-tərbiyə prosesi yoxa çıxır, müəllimlər şagirdə deyil, test tapşırığına fokuslanır. Ən acınacaqlısı odur ki, bu sistemin nəticəsi kimi məktəb artıq funksional dəyərini itirib: orta məktəb müəllimlərinin çoxu dərsdənkənar repititor xidmətinə yönəlir, çünki məktəbdə verdiyi tədris ali məktəbə qəbul üçün kifayət etmir və özü də bunu anlayır.

Bu durumun əsas məsuliyyəti məhz DİM-in tətbiq etdiyi qəbul sisteminin üzərinə düşür. Mövcud imtahan modeli şagirdlərin tənqidi təfəkkürünü, yaradıcı bacarıqlarını, sosial-emosional inkişafını nəzərə almır. Onun yerinə şagirdi şablon suallara cavab verməyə məcbur edən, bəzən məntiqsiz, bəzən isə predmetin təbiətinə uyğun gəlməyən test tapşırıqları ilə yükləyir.

2023-2024-cü il qəbul imtahanlarında müşahidə edilən sualların bir qismi elə qurulmuşdu ki, mövcud orta məktəbsə tədrisin təşkili prinsipləri ilə uyğunluq təşkil etmirdi. Bu isə DİM-in təhsil sistemindən tamamilə ayrılmış, öz “qapalı ölçmə modeli” ilə işlədiyini göstərir. Halbuki “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 10.1-ci maddəsinə əsasən, dövlət təhsilin pillələri arasında əlaqəliliyi, ardıcıllığı və bütövlüyü təmin etməlidir. Bu ardıcıllıq və uyğunluq pozulursa, nəticədə məktəb, müəllim və şagird bu sistemə uyğunlaşmaq üçün öz təbii fəaliyyətindən imtina edir.

Qəbul imtahanının çətinliyi və məzmununun qeyri-real olması təkcə pedaqoji problemi deyil, həm də sosial və psixoloji gərginliyi artırır. Ailələr illərlə repititorlara minlərlə manat xərcləyir, bəzən bu xərclər ailə büdcəsinin yarısından çoxunu təşkil edir. Uşaqlar təzyiq altında böyüyür, şəxsiyyət kimi inkişaf etməyə deyil, yalnız test həll etməyə yönəlir. Bu təzyiqin nəticəsi kimi son illər təəssüf doğuran intihar halları, psixoloji travmalar və depressiyalar artır. 2020–2024-cü illərdə yeniyetmələr arasında qeydə alınan intihar və intihara cəhd hadisələrinin səbəbləri sırasında ali məktəbə qəbul təzyiqi xüsusi yer tutur.

DİM-in bu modelini ciddi şəkildə tənqid etməyin vaxtı çoxdan çatıb. Bu model:

 • məktəbin funksiyasını sıradan çıxarır,

 • müəllimi test hazırlığına endirir,

 • şagirdi zehni və psixoloji cəhətdən yükləyir,

 • ailələri iqtisadi çöküşə sürükləyir,

 • təhsili insani və sosial dəyərdən çıxararaq sadəcə bir rəqabət alətinə çevirir.

Dünya təcrübəsinə nəzər saldıqda, bu qədər sərt, kəsici və tək imtahana əsaslanan qəbul modelinə rast gəlinmir.

Finlandiyada ümumiyyətlə mərkəzləşdirilmiş qəbul imtahanı yoxdur; şagirdlər orta məktəb qiymətləri və universitetlərin öz daxili seçimlərinə əsasən qəbul edilirlər.

Almaniyada “Abitur” imtahanları məktəb daxilində, müəllimlərin iştirakı ilə keçirilir və şagirdin uzun illər ərzində qazandığı akademik nəticələri əsas götürülür.

Fransada “Baccalauréat” imtahanı dövlət tərəfindən aparılsa da, bu imtahan tədris proqramı ilə sıx şəkildə əlaqəlidir və şagirdin düşünmə bacarığı, yazılı ifadəsi, analitik təhlili qiymətləndirilir.

Cənubi Koreya və Yaponiyada mərkəzləşdirilmiş qəbul sistemləri mövcud olsa da, orada testlər şagirdin ümumi inkişafını, məktəbdə keçdiyi mövzuları ölçmək məqsədi daşıyır və əlavə psixoloji yük yaradan formatda tətbiq olunmur.

Ən təhlükəlisi isə DİM-in hazırkı yanaşması təhsilin ideologiyasını məhv edir. Təhsil öyrətmək, tərbiyə etmək, şəxsiyyət formalaşdırmaq üçündür. DİM-in mövcud modeli isə uşağı məhsul kimi görür, onu yalnız statistikaya çevrilmiş nəticə ilə qiymətləndirir. Bu isə təhsil sisteminə, gələcək nəsillərin rifahına, milli intellektual potensiala açıq təhlükədir.

Çıxış yolu isə təcili şəkildə yeni qəbul modelinin hazırlanması, DİM-in funksiyalarının yalnız ölçmə və monitorinq sahəsində ixtisaslaşdırılması, qəbul meyarlarında məktəb nailiyyətlərinin və müəllim rəylərinin nəzərə alınması, şagirdin sosial bacarıqları və şəxsiyyət kimi formalaşmasının da qiymətləndirilməsi ilə mümkündür.

Təhsil sisteminin məqsədi uşaqları universitetə salmaq deyil, həyata hazırlamaqdır. Bu sistem isə nə həyatla əlaqəlidir, nə də uşaqların gələcəyi ilə. Bu sistem dəyişməlidir. Və dərhal dəyişməlidir.