Sertifikasiya – təhsil sistemində keyfiyyəti artırmaq, müəllimlərin peşəkarlığını qiymətləndirmək üçün nəzərdə tutulmuş bir vasitədir. Prinsip etibarilə bu, müasir təhsil idarəçiliyinin ayrılmaz hissəsidir və bu baxımdan tətbiqi zəruridir. Lakin Azərbaycan təhsil sistemində son illərdə müşahidə olunan sertifikasiya yanaşması – məqsəd və mexanizm arasında dərin uçurum yaratmışdır.

Müəllimləri sertifikasiya adı ilə kütləvi imtahanlara salan, ixtisas və metodika biliklərini ölçdüyünü iddia edən bir sistem var. Amma bu sistemin özünün legitimliyi, obyektivliyi və əxlaqi dayaqları ciddi suallar altındadır. İmtahanı keçirənlərin çoxu – sektor müdirləri, şöbə rəhbərləri, kuratorlar – təəssüf ki, heç vaxt özləri belə bir imtahandan keçməyib. Onlar nə MİQ imtahanı veriblər, nə də Dövlət Qulluğu (DQ) imtahanında iştirak ediblər. Sadəcə vəzifəyə təyinatla, daxili tapşırıqlarla, ya da müsahibə adı ilə formalaşmış mexanizmlərlə vəzifəyə gəliblər. Bu isə o deməkdir ki, onlar müəllimlərə imtahan keçmə haqqını daşımaq üçün nə mənəvi, nə də peşəkar legitimliyə malik deyillər.

Ədalətsizlik burada başlayır: illərlə sinif otağında çalışmış, yüzlərlə şagird yetişdirmiş müəllimlərə “sən bu ixtisasa layiq deyilsən” deyənlər – ixtisası olmayan, ali pedaqoji təhsili olmayan, sistemin içindən yox, üstündən gələn şəxslərdir. Bu həm təhsilin içində olan insanlara, həm də ümumiyyətlə cəmiyyətin müəllim institutuna qarşı hörmətsizlikdir.

“Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 22.1-ci maddəsində açıq şəkildə göstərilir ki, dövlət müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsini dəstəkləməli, bu prosesin davamlı inkişafını təmin etməlidir. Amma indiki sertifikasiya mexanizmi inkişaf yox, sıralamadan çıxarma, cəzalandırma və ələmə funksiyasını yerinə yetirir. Bu isə qanunun ruhuna və təhsilin mahiyyətinə ziddir.

Sertifikasiya imtahanlarının nəticələrinə baxdıqda, bəzi rayonlarda müəllimlərin 60–70 faizinin aşağı bal toplaması göstərilir. Bu vəziyyətin səbəbi kimi müəllimlərin savadsızlığı göstərilir. Amma sual verilməlidir: imtahan materialları real tədris proqramına, fənn kurikulumuna uyğun idimi? Qiymətləndirmə meyarları pedaqoji baxımdan əsaslandırılmışdımı? Ən önəmlisi – bu imtahanın keçirilmə qaydalarını müəyyən edən şəxslər hansı ixtisas və səriştəyə malikdirlər?

Bu prosesdə ən dramatik məqam isə budur: müəllim 30 il məktəbdə dərs deyib, sonda ona deyirlər ki, sən sertifikasiya keçmədin, artıq sistem üçün yararsızsan. Bəs niyə həmin 30 ildə bu müəllimin göstəricilərinə, fəaliyyətinə nəzarət edilmədi? Niyə bu gün o müəllim bir kağız vərəqinə yazılmış suallarla qiymətləndirilir, amma imtahanı təşkil edən şəxslər heç bir formada qiymətləndirilmirlər?

Daha da ironik olan budur ki, sektor müdirləri arasında, nazirlik aparatında çalışan bəzi şəxslər illərlə Dövlət Qulluğu imtahanına düşə bilmir, imtahan verib keçə bilmirlər, amma müəllimlərə “peşəkar deyilsən” deyə hökm oxuyurlar. Müəllimlər imtahanla alınır, imtahanla dəyərləndirilir, amma həmin müəllimlərə hökm oxuyanlar çox zaman tapşırıqla, daxili əmr əsasında oturublar və heç bir səriştə yoxlamasına məruz qalmayıblar.

Əgər doğrudan da keyfiyyəti artırmaq istəyiriksə, o zaman bu proses təkcə müəllimə yox, bütün sistemə şamil olunmalıdır. Müəllim sertifikasiya imtahanı verirsə, imtahanı təşkil edənlər də ictimai, hüquqi və peşəkar imtahandan keçməlidir. Əks halda bu, sadəcə adalətsizliyin rəsmi mexanizmi olacaq.

Sertifikasiya imtahanı keçirmək olar, amma bu proses şəffaf, mərhələli, məqsədyönlü və qarşılıqlı hesabatlılıq prinsipi ilə aparılmalıdır. Ən vacib şərt isə: imtahanı keçirənlər, sistemi idarə edənlər özləri də eyni meyarlarla yoxlanmalıdırlar. Əks halda, bu sistem nə müəllimi inkişaf etdirəcək, nə də təhsili. Əksinə, müəllimi bezdirəcək, məktəbi tərk etməyə sövq edəcək və gələcəkdə bu peşəyə olan marağı daha da azaldacaq. Yazıqdır müəllimlər – yalnız qiymətləndirilməli deyillər, həm də qiymətləndirilməyə layiq yanaşma görməlidirlər.