Son günlərdə İranda baş verən seysmik hadisə ətrafında yayılan fərziyyələr geniş ictimaiyyətin və beynəlxalq müşahidəçilərin diqqətini çəkib. Sosial şəbəkələrdə və bəzi alternativ informasiya resurslarında iddia olunur ki, Fars və Buşehr ostanlarında qeydə alınan zəlzələ əslində yeraltı nüvə sınağının nəticəsidir. Bu sensassion iddianın arxasında hansı faktlar dayanır? Həmin bölgələrdə doğrudan da nüvə obyektləri mövcuddurmu və bu ərazilər seysmik baxımdan nə dərəcədə aktiv sayılır? Gəlin, bütün bu suallara faktlar və elmi analizlər əsasında cavab verək.

İran dünyada ən seysmik aktiv ölkələrdən biri sayılır. Təbii fəlakətlər, xüsusən zəlzələlər, bu ölkənin tarixində minlərlə insanın həyatına son qoymuş və şəhərləri dağıtmışdır. Təkcə son 20 ildə Bam, Təbriz, Kermanşah və Xoy bölgələrində baş vermiş dağıdıcı zəlzələlər bu reallığı sübut edir.

Fars və Buşehr ostanlarına gəldikdə isə, bu ərazilər İranın cənub-qərbində yerləşir və qədimdən bəri seysmik risk zonasına daxildir. Buşehr vilayəti, Ərəbistan lövhəsi ilə İran platosu arasında yerləşən tektonik sərhəddədir. Bu bölgədə illik olaraq zəif, orta və güclü zəlzələlər mütəmadi qeydə alınır. Məsələn, 2013-cü ilin aprel ayında Buşehr yaxınlığında baş verən 6.3 bal gücündə zəlzələ 30-dan çox insanın ölümünə və yüzlərlə evin dağılmasına səbəb olmuşdu.

Yəni seysmik aktivlik baxımından bu bölgədə zəlzələnin baş verməsi təbii və gözlənilən haldır.

Buşehr və Fars ostanlarında nüvə obyektləri varmı? Bu suala cavab qəti və birmənalı şəkildə “bəli”dir. Buşehr vilayəti İranın ilk və yeganə işlək nüvə elektrik stansiyasının yerləşdiyi regiondur. Buşehr Nüvə Elektrik Stansiyası 2011-ci ildə Rusiya Federasiyasının köməkliyi ilə istifadəyə verilib və hazırda İranın elektrik enerjisi istehsalının bir hissəsini təmin edir.

Stansiya sahil ərazisində, seysmik zonada yerləşsə də, İran rəsmiləri onun seysmik davamlılıq və təhlükəsizlik baxımından müasir standartlara uyğun olduğunu bildiriblər. Fars ostanında isə əsasən elmi tədqiqat xarakterli laboratoriyalar və nüvə araşdırma mərkəzləri fəaliyyət göstərir.

İddia edilir ki, budəfəki seysmik hadisə zəlzələdən çox, yeraltı nüvə sınağını xatırladır. Belə fərziyyələr əsasən aşağıdakı müşahidələrə əsaslanır:

Zəlzələnin episentrinin dərinliyi çox dayazdır (təxminən 10 km). Yeraltı nüvə sınaqları da adətən bu dərinlikdə baş verir.

Zəlzələdən əvvəl və sonra qeyri-adi akustik dalğalar və vibrasiya müşahidə edildiyi bildirilir.

İranın rəsmi dairələri hadisə ilə bağlı ilkin məlumatları yaymaqda gecikib və hadisənin şiddəti ilə bağlı ziddiyyətli rəqəmlər açıqlanıb.

Bununla belə, nüvə sınaqları ilə təbii zəlzələlər arasında bir sıra mühüm fərqlər var. Nüvə sınaqları zamanı ortaya çıxan seysmik dalğalar daha qəfil və “şokvari” xarakter daşıyır, P və S dalğalarının nisbəti isə adi zəlzələlərdən fərqlənir. Bu fərqlər müasir seysmoloji avadanlıqlar vasitəsilə dəqiq ayırd edilə bilir.

Hazırda dünya üzrə 150-dən artıq seysmik stansiyanı birləşdirən “Comprehensive NuclearTest-Ban Treaty Organization” (CTBTO) kimi beynəlxalq qurumlar belə anomaliyaları dərhal aşkarlayır və ictimaiyyətə açıq məlumat bazası təqdim edir. Lakin bu seysmik hadisə ilə bağlı CTBTO və ya digər nüfuzlu qurumlardan hər hansı nüvə sınağı barədə açıqlama verilməyib.

Rəsmi Tehran dəfələrlə bəyan edib ki, nüvə proqramı yalnız sülh məqsədlidir. Lakin beynəlxalq aləm, xüsusilə ABŞ, İsrail və bəzi Avropa ölkələri bu bəyanatlara şübhə ilə yanaşır. 2023-cü ilin sonlarında Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (MAQATE) İranın bəzi obyektlərində uranın zənginləşdirilməsinin 60 faizə qədər çatdığını bildirmişdi. Bu isə texniki baxımdan silah istehsalı üçün potensial yaradacaq səviyyədir.

Belə bir kontekstdə yeraltı nüvə sınağına dair iddialar təəccüblü deyil. Lakin indiki mərhələdə bu iddiaları təsdiqləyəcək açıq sübut yoxdur.

Hazırda İranda baş verən seysmik hadisənin nüvə sınağı olduğu barədə irəli sürülən iddialar sübut olunmamış fərziyyələrdən ibarətdir. Belə fərziyyələrin yayılması İranın nüvə proqramı ətrafında mövcud olan geosiyasi gərginlik fonunda başa düşüləndir, lakin elmi və texniki sübutlar olmadan bu iddialar yalnız spekulyativ xarakter daşıyır.

Buna baxmayaraq, İranın seysmik zonada yerləşən nüvə infrastrukturu, beynəlxalq müşahidə mexanizmlərinin məhdudlaşdırılması, eləcə də regionda artan hərbi-siyasi risklər bu mövzunun ciddi nəzarət və monitorinq tələb etdiyini göstərir.

Əgər bu tip iddialar təkrar-təkrar ortaya çıxarsa və ciddi sübutlarla müşayiət olunarsa, bu, regionda təhlükəsizlik balansını köklü şəkildə poza bilər. Hazırda isə bu hadisə təbii seysmik aktivlik çərçivəsində qiymətləndirilməlidir.