Dünya su ehtiyatlarının 70 faizini təşkil edən buzlaqlar sürətlə əriyir. Bu ərimə su böhranlarına, daşqınlara, enerji çatışmazlığına və mədəni ənənələrin itirilməsinə səbəb olur.

İsveçrənin cənubundakı Vale kantonunun Blatten kəndi buzlaqların çökməsi nəticəsində böyük ölçüdə dağılıb. Dağılan buzlaq kəndin böyük bir hissəsini nəhəng buz blokları, palçıq və dağıntılarla örtüb. Bu fəlakətdən sonra Fransanın Monblan dağının o tayında yerləşən Şamoni şəhərinin əhalisi narahat olub. Xüsusilə, Bossons və Taconnaz buzlaqları ətrafında yaşayan sakinlər oxşar hadisənin onların bölgələrində baş verə biləcəyindən ehtiyat edirlər.

Buzlaqlar və buz təbəqələri dünya şirin su ehtiyatlarının təxminən 70 faizini təşkil edir. Yüksək dağlıq bölgələr “dünyanın su qüllələri” kimi tanınır. Çünki yay aylarında buzların əriməsi aran bölgələrdə şəhər və təsərrüfatları su ilə təmin edir. Elmi araşdırmalara görə, dünya əhalisinin iki milyard insanı gündəlik su ehtiyaclarını buzlaqların əriməsi ilə təmin edir.

Amma dünya istiləşdikcə buzlaqlar sürətlə əriyir. Son iki onillikdə buzlaqlar əvvəlki dövrlərdən iki dəfə çox əriyib. 2000-2023-cü illər arasında itirilən buzun ölçüsü 46 000 Giza Piramidası qədər idi. Bu, ciddi su çatışmazlığı yaşayan bölgələrə və daşqın və daşqınlarla mübarizə aparan icmalara dərin təsir göstərir.

Şirin suyun mühüm mənbəyi

Perunun qərbindəki kiçik Huaraz şəhəri illik suyun təxminən 20 faizini buzların əriməsindən alır. Lakin And dağlarında buzlaqlar digər bölgələrə nisbətən daha sürətli əriyir və daşqın riskini artırır. Huaraz sakini sürətlə əriyən buzla dolan dağ gölünün evinə vura biləcəyi ziyana görə Almaniyada yerləşən enerji şirkətini məhkəməyə verib.

Buzlaqların əriməsi ilə təkcə Peruda deyil, bütün dünyada nəhəng buz gölləri əmələ gəlir. Bu göllər dolduqca daşqınlar binaları, körpüləri, münbit torpaqları məhv edir. 2023-cü ilin oktyabrında buz gölü Pakistanda böyük dağıntılara səbəb oldu. Həmin ay Hindistanda buz gölünün daşması 179 nəfərin ölümü ilə nəticələndi.

Alimlər bildirirlər ki, dünyada ən azı 15 milyon insan buzların qəfil əriməsi nəticəsində yaranan daşqınlar riski altındadır. Bu insanların əksəriyyəti Hindistan və Pakistanda yaşayır. 1990-cı ildən bəri dağlarda buzlu göl suyunun həcmi təxminən 50 faiz artıb.

Kənd təsərrüfatı və elektrik enerjisi istehsalı risk altındadır

Buzlaqlar kiçildikcə “pik su” adlanan kritik nöqtəyə çatırlar. Bu həddən sonra ərimə suyunun miqdarı azalır ki, bu da su axınına ciddi təsir göstərir. Su təchizatının azalması ənənəvi olaraq qarğıdalı və buğda yetişdirən fermerləri məhsullarını və su istifadəsini dəyişməyə məcbur edir. Cənubi Amerikada bəzi fermerlər quraqlığa davamlı acı kartof sortlarına keçməyə başlayıblar.

Dəyişən su ehtiyatları da hidroelektrik istehsalına mənfi təsir göstərir. Çilidə elektrik enerjisinin 27 faizi su elektrik stansiyalarından alınır. 2021-ci ildə Alto Maipo zavodu su axınının azalması səbəbindən bağlanıb.

Dəniz səviyyəsi yüksəlir

Bu, təkcə yüksək dağlıq buzlaqlar deyil, həm də okean buzlaqlarıdır. Qərbi Antarktidada yerləşən və ABŞ-ın Florida ştatı boyda olan “Thwaites buzlaq”ı “çox qeyri-sabit” olaraq xarakterizə edilir. Əriməsi dəniz səviyyəsinin qəfil yüksəlməsinə səbəb ola biləcək buzlaq eyni səbəbdən “qiyamət buzlağı” adlandırılıb.

Son 25 ildə buzlaqların əriməsi qlobal dəniz səviyyəsini təxminən iki santimetr qaldırıb. Bu artım Sakit okeanda Fici və Vanuatu kimi alçaq ada dövlətlərini su basması riski daşıyır. Bundan əlavə, Cakarta, Mumbay, Laqos və Manila kimi meqapolislərdə sahildən 10 kilometr məsafədə 1 milyarddan çox insan yaşayır. Bu şəhərlərdə qoruyucu maneələr müvəqqəti həll yolu olsa da, dəniz səviyyəsinin davamlı yüksəlməsi insanlar üçün böyük təhlükə yaradır.

Mədəni irsə təhlükə

Dünya buzlaqları təbii sərvət olmaqla yanaşı, mədəni və dini mənalar da daşıyır. Peruda on minlərlə zəvvar hər il ən müqəddəs buzlaqlardan biri olan “Colquepunco”da toplanır. Keçmişdə müalicəvi xüsusiyyətlərə malik olduğuna inanılan buzdan kəsilmiş bloklar mənəvi dəyərinə görə yaşayış məntəqələrinə daşınırdı. Ona görə də buzlaqların sürətlə əriməsi bu qədim ənənələri də təhdid edir.

İtaliyadakı Presena buzlağı 1990-cı ildən bəri öz həcminin üçdə birini itirib. Avropanın Alp dağlarında təbii qarın miqdarının əsrin sonuna qədər 42 faiz azalacağı gözlənilir. Ətraf mühitə təsirləri ilə yanaşı, bu o deməkdir ki, dünyada bir çox xizək kurortları gələcəkdə gəlir gətirməyəcək.

Süni buzlaqlarla bağlı görülən tədbirlər

Qlobal istiləşmənin təsirləri getdikcə aydınlaşdıqca, yerli əhali təhlükələrə uyğunlaşır. Pakistanın Həsənabad kəndində Şisper buzlaqının hərəkətini izləmək üçün erkən xəbərdarlıq sistemi qurulub. Lazım olanda kənddə səsgücləndiricilər vasitəsilə xəbərdarlıq edilir.

Ladax rayonunda yay aylarında su qıtlığını azaltmaq üçün süni buzlaqların yaradılması istiqamətində işlər aparılır.

Bununla belə, alimlər bu cür tədbirlərin təsirinin məhdud olduğunu və buzlaqların əriməsi ilə mübarizənin ən təsirli yolunun qlobal temperaturun artımını ləngitmək olduğunu vurğulayırlar.