2016-cı ildə Donald Trampın prezident seçilməsi təkcə ABŞ üçün deyil, dünya siyasəti üçün də dönüm nöqtəsi oldu. Həmin il, texnologiya sahəsinin parlayan ulduzu İlon Mask, hələlik mühafizəkar seçkinin bir parçası deyildi. Əksinə, Mask iqlim dəyişikliyi, yaşıl enerji və beynəlxalq əməkdaşlıq tərəfdarı kimi görünürdü. Ancaq zaman keçdikcə bu iki fərqli şəxsiyyətin yolları kəsişdi – əvvəl ehtiyatla, sonra açıq dəstəklə, indi isə siyasi qarşıdurma ilə.

Bu yazı, onların dostluğunun harada doğulduğunu, nə zaman pozulduğunu və indi hansı yeni ideoloji cəbhələrin formalaşdığını cinayət işi araşdırması dəqiqliyində incələyir.

1. Başlanğıc: Dəstək, amma ehtiyatlı

İlon Mask Trampın 2016-cı ildə prezident seçilməsini açıq şəkildə dəstəkləmirdi. Əksinə, o dövrdə Trampın iqlim siyasətinə və qeyri-adi ritorikasına qarşı çıxan liberal mövqedə idi. Lakin Tramp administrasiyası dövründə Mask bir neçə dəfə Ağ Evdə görüşlərdə iştirak etdi və texnologiya sahəsində müşavir qismində dəvət aldı. Bu, bir yaxınlaşma idi – Mask praktik düşüncəni siyasətə, Tramp isə biznesi dövlətə daşımaq istəyirdi. İlon , Trampın 2016-cı ildə seçilməsindən sonra yaradılan texnologiya müşavir komitəsinə daxil oldu. Bir çox “liberal” texnologiya rəhbəri bu qərarı tənqid etsə də, Mask “sistem daxilindən təsir etməyə çalışıram” arqumentini irəli sürdü. Amma Trampın Paris İqlim Sazişindən çıxması Mask üçün dözülməz bir nöqtə oldu. O, bu qərarın ardından komitədən istefa verdi. 

Bu, ilk çat idi.

2. Ayrılıqdan sonra yaxınlaşma: 2020 pandemiyası və sərbəstlik çağırışı

2020-ci il pandemiyası onların münasibətində yeni bir mərhələnin başlanğıcı oldu. Mask pandemiya ilə bağlı tətbiq olunan məhdudiyyətləri “insan hüquqlarının pozulması” kimi qiymətləndirirdi. Tramp isə pandemiyanın əvvəlində ehtiyatlı olsa da, tezliklə iqtisadiyyatı yenidən açmaq çağırışına keçdi. İki fikir oxşarlığı onların yenidən bir-birinə yaxınlaşmasına səbəb oldu.

Mask, Trampın vergi və tənzimləmə azadlığına yönəlmiş siyasətlərini dəstəkləməyə başladı. Tramp isə Mask-ı “dünyanın ən dahi adamı” kimi təqdim edirdi. Ancaq bu səmimiyyət uzun çəkmədi.

2020-ci ildə ABŞ-da pandemiya başlayanda Tramp administrasiyasının qeyri-müəyyən siyasəti və peyvənd mövzusundakı ziddiyyətli mövqeyi Maskın narazılığına səbəb oldu. Tesla və SpaceX rəhbəri olan Mask, iqtisadi bağlanmanın əleyhinə olsa da, Trampın bəzi “populist və qeyri-elmi” çıxışlarını tənqid etdi.

İlon Mask bu dövrdə “müstəqil düşüncə” modelini önə çıxarmağa başladı. Twitter-də (indiki X) etdiyi bəzi paylaşıqlar Trampçı MAGA tərəfdarlarını sevindirsə də, o, heç vaxt özünü tam olaraq bu düşərgəyə aid etmədi.

3. Sükutdan ziddiyyətə: 2022–2024 arası

2022-ci ildə Mask Twitter-i (indiki X platforması) satın aldıqda, Tramp artıq sosial mediadan kənarlaşdırılmışdı. İlk sual bu idi: Mask Trampı geri qaytaracaqmı?

Qaytardı. Amma Tramp geri dönmədi.

Bu, hər iki şəxsiyyətin bir-birinə qarşı etdiyi ilk susqun jest idi – ikisinin də eqosu, bir-birinin platformasında kölgədə qalmaq istəmirdi.

2024-cü il seçki dönəmi yaxınlaşanda isə, Mask-ın siyasi ritorikası dəyişməyə başladı. O, nə Respublikaçılara, nə Demokratlara yaxın görünürdü. X-də müstəqil seçiciləri cəlb edəcək məzmunlar paylaşır, “iki partiyalı sistem Amerikaya zərər verir” deyirdi.

Sual yaranır: bu, yeni bir partiyanın əlaməti idimi?

4. “Amerika Partiyası” – yeni simvolizm, yeni risklər

2025-ci ildə İlon Mask “Amerika Partiyası” adlanan yeni bir siyasi təşkilatın əsasını qoydu və iyunun 4-də ABŞ-ın Müstəqillik günü öz siyasi platformasını yaratdığını elan etdi. Onun şüarı sadə idi: “Sistemi yükləmək əvəzinə, sistemi yenidən yazmaq”. Bu partiyanın nə sağda, nə solda, nə də tam mərkəzdə olduğu bəlli deyil. Amma bir şey aydındır: bu partiya mövcud siyasi koordinatları silkələyir. Artıq ictimai rəy sorğuları onun ciddi dəstək qazandığını göstərdi. Xüsusilə Respublikaçı kişilər arasında.

Niyə məhz onlar?

Çünki Mask, texnologiyanın sərbəstliyi, dövlətin müdaxiləsinin azaldılması, vergilərin sadələşdirilməsi kimi Tramp dönəmində aktuallaşmış ideyaları daha radikal, lakin daha “intellektual” şəkildə təqdim edirdi.

Amma onun sosial mövzularda mərkəzçi və ya hətta liberal mövqedə olması, onu Trampdan fərqləndirirdi.

5. Trampın cavabı və şayiələrin doğuluşu

Donald Tramp bir neçə dəfə Mask-ı “səfeh”, “özünü ağıllı sanan, amma heç nə bacarmayan” kimi xarakterizə etdi. Mask isə buna cavab olaraq sükut nümayiş etdirdi.

Şayiələr yayılmağa başladı:

Mask Trampın vergi siyasətindən qurtulmaq üçün bu partiyanı qurur?

Onların münasibətləri şəxsidirmi, yoxsa strateji?

Mask gələcəkdə prezidentliyə namizəd olacaqmı?

Bu sualların cavabı hələlik açıqdır.

6. Anketlər nə deyir?

2025-ci ilin yayında keçirilən “Quantus Insight” sorğusuna görə, ABŞ seçicilərinin 40 faizi Maskın partiyasını dəstəkləyə biləcəyini deyib. Maraqlısı odur ki, bu dəstəyin 57 faizi məhz Respublikaçı kişi seçicilərdən gəlir. Demokrat seçicilərdə isə bu rəqəm 20 faizdən azdır.

Bu da göstərir ki, Trampın əsas dayağı olan MAGA elektoratı indi Maskın futurist platformasına daha yaxın görünür. Tramp üçün bu, ikili təhlükədir: həm seçici itkisi, həm də gələcəkdə ona qarşı qurula biləcək yeni bir siyasi alyans.

7. Simvollar və metaforalar: Yeni partiyanın heyvanı nə olacaq?

Bəs bu yeni partiya hansı tərəfə meyllidir? Demokratlar – uzunqulaq simvolları ilə tanınan solçular – Maska texnokrat olmasına görə inanmırlar. Respublikaçılar – fil simvolu ilə tanınan sağçılar – isə onu “çəkilməyən bir maqnit” kimi sevirlər.

O zaman belə bir sual yaranır: Amerika Partiyasının simvolu hansı dörd ayaqlı olacaq?

Süni intellektlə gücləndirilmiş bir qurd mu?

Bir it? Qoruyucu, sadiq və realist.

Yoxsa bir tülkü? Ağıllı, çevik, lakin bəzən hiyləgər.

Yaxud heç bir heyvan yox, bir robot? Yəni Maskın süni intellekt və texnologiya ilə bağını simvolizə edən post-human bir obraz.

Sual ritorikdir. Cavab – zamanla.

8. Ritorika savaşı və qarşılıqlı tikanlar

Tramp, ənənəsinə sadiq qalaraq, Mask haqqında “qarışıq” ifadələr işlədib. Bir yanda onu “dahi iş adamı” adlandırsa da, digər yanda “əsl liderlikdən uzaq” olduğunu bildirib.

Mask isə Trampı bir neçə dəfə dolayı yolla tənqid edib: “Gələcəyin siyasəti keçmişin ritorikası ilə qurulmaz.”

Hər ikisi bir-birini ehtiyatla izləyir. Bir-birinə tam hücum etməsələr də, aralarındakı səssiz savaş getdikcə dərinləşir.

Bir cinayət işi metaforası: Amerika demokratiyasının itkin aktı

Bu münasibət – Tramp və Mask arasındakı bu kompleks, ziddiyyətli əlaqə – sanki bir cinayət işidir. İtən bir demokratiyanın izi sürülür. Şübhəlilər: sistem, elita, populizm və texnokratiya.

9. Demokratlar bu oyunun harasınsadır?

Demokratlar, özlərini “əxlaqi üstünlük” sahibi sayır. Onların əsas dayaqları – abort hüququ, sosial bərabərlik, iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə və hüquq dövləti prinsipləridir. Mask isə bu məsələlərdə bəzən dəstəkləyici, bəzən neytral, bəzən isə ironikdir.

Yəni Mask, solçular üçün də müttəfiq deyil.

Demokratların problemini Mask belə ifadə edir: “Onlar texnologiyanı anlamırlar və gələcəyin qarşısında qorxurlar.”

10. Bənzətmə: “Şoşenkdən qaçış” və Randall Stefens

İlon Mask sanki “Şoşenkdən qaçış” filmindəki Endi Düfreyn kimidir. Mövcud sistemdən xilas olmaq üçün yeni bir şəxsiyyət – Randall Stefens – yaradır.

O şəxsiyyət – “Amerika Partiyası”dır.

O partiya – Maskın ideal Amerikasıdır: azad, texnoloji, innovativ, lakin ideoloji qütblərdən uzaq.

O partiyanın sənədləri, sürücülük vəsiqəsi, sığortası var. Hətta arxasında milyonlarla insan da var.

Ancaq bu yeni yaradılmış şəxsiyyət, nə qədər realdır?

11. Tramp-Mask münasibəti bir fault xəttidir

ABŞ siyasəti, uzun illərdir ki, sağ və sol arasında bərabər bölünmüş bir sahə idi. Amma indi üçüncü bir xətt – bir fault xətti – yaranır. Bu xəttin adı İlon Mask, onun platforması isə “Amerika Partiyası”dır.

Tramp bu fault xəttini poza bilərmi? Demokratlar yeni balans yarada bilərmi? Yoxsa gələcək artıq texnokratların və rəqəmsal elitalarınmı olacaq?

Bu suallar cavabdan çox, yeni suallar doğurur.

Amma bir şey dəqiqdir: 2026 seçkiləri yalnız namizədlərin deyil, ideyaların seçimi olacaq.

12. Duyğular deyil, strateji rasionalizm

Mask və Tramp arasındakı münasibət artıq şəxsi olmadan çıxıb – bu artıq sistemin içində yaranan sistemdir. İki fərqli Amerika obrazı – biri nostalji ilə “yenidən böyük” olmaq istəyən, digəri isə “ilk dəfə həqiqətən böyük” olmağı hədəfləyən.

Hansı qalacaq? Hansı uduzacaq? Hansı yenidən doğulacaq?

Bu suallar açıq qalır. Bəlkə də Amerikanın növbəti siyasi heykəli bir fildən, ya da uzunqulaqdan ibarət olmayacaq.

Bəlkə bu dəfə o, titanyumdan hazırlanacaq və adını İlon Mask qoyacaq.